برنج

برنج یکی از گیاهان مخصوص کاشت در نواحی مرطوب استوایی و مناطق نسبتا“ گرم و معتدل است و در مناطقی که بارندگی سالیانه حدود ۱۰۰۰ میلیمتر است , بخوبی از خودسازگاری نشان داده ومحصول مناسبی از نظر کمیت و کیفیت تولید میکند

برنج یکی از گیاهان مخصوص کاشت در نواحی مرطوب استوایی و مناطق نسبتا“ گرم و معتدل است و در مناطقی که بارندگی سالیانه حدود ۱۰۰۰ میلیمتر است ، بخوبی از خودسازگاری نشان داده ومحصول مناسبی از نظر کمیت و کیفیت تولید میکند .

از نظر عرض جغرافیایی در بیشتر نقاط دنیا ، از استوا تا ۴۵ درجه شمالی و تا ۴۵ درجه جنوبی رشد میکند . ارتفاع از سطح دریا ، تاثیر چندانی بر رشد برنج ندارد . در هندوستان این گیاه تا ارتفاع ۳۰۰۰ متری و در ایران از سطح دریا تا ارتفاع ۱۴۰۰ متری کشت و رشد میکند لیکن اکثر مناطق کشت برنج در ارتفاع کمتر از ۶۰۰ متری واقع شده اند .

برنج گیاهی است که دارای تنوع ژنتیکی و توان سازگاری بالایی است واریته های برنج محلی در ایران از لحاظ طول و اندازه ، دوران رشد و سایر خصوصیات بصورت زیرطبقه بندی میشوند :

۱) برنجهای گروه صدری

از مرغوبترین برنجهای محلی هستند . این گروه دارای شلتوک بلند و باریک بوده و دانه های نسبتا“ بلندی دارند ، طول دانه بیش از ۷ میلیمتر است دوران رشد این گروه از ۱۵۰ تا ۱۶۰ روز متغیر بوده و در مقابل آفات و بیماریها و ورس بسیار حساس می باشند مقاومت این برنجها نسبت به کم آبی پایین بوده و عملکرد شان نسبت به انواع دیگر کمتر است .

۲) برنجهای گروه چمپ

این گروه دارای انواع زودرس و دیررس میباشند . طول دوره رشد برنجهای این گروه از ۱۲۰ تا ۱۳۰ روز و طول دانه بین ۵ تا ۷ میلیمتر متغیر است ، که در انواع زودرس طول دانه بیشتر است سازگاری برنجهای گروه چمپ در مقابل آفات و بیماریها و کم آبی نسبت به گروه صدری بیشتر است .

۳) برنجهای گروه گرده

این گروه عملکرد بیشتری نسبت به صدری و چمپ داشته ولی ارزش تجارتی و خصوصیات پخت و طعم کمتری دارد . ارقام گرده دارای مقاومت زیادی در برابر آفات و کم آبی میباشند .

متخصصان و پژوهشگران اصلاح نبات برنج کشور ،سالهای نسبتا“ زیادی است که برای تهیه ارقام جدید برنج که از کمیت وکیفیت خوبی برخوردار بوده و همچنین در برابر حمله آفات و بیماریهای مختلف قارچی مقاومت کافی داشته باشند و در برابر و رس و سرما نیز کاملا“ مقاوم باشند ، فعالیت دارد که ، در نتیجه واریته های اصلاح شده ای تهیه گردیده اند ، که در طبقه بندی دیررس و میان رس و زودرس جای میگیرند .

اداره تحقیقات هواشناسی کشاورزی رشت واقع در موسسه تحقیقات برنج کشور در استان گیلان با مشخصات عرض جغرافیایی ۱۲/۳۷ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۳۸/۴۹ درجه شرقی و ارتفاع ۷/۳۶ متر از سطح متوسط دریا ومیزان متوسط بارندگی سالیانه ۱۴۰۰ میلیمتر ، شرایط اقلیمی موثر بر سه واریته خزر و سپید رود و بینام اصلاح شده را تحت بررسی ومطالعه قرار داده است :

واریته خزر با عملکرد ۷۸۰۰ تن شلتوک برنج در هکتار در طبقه دیررس قرار گرفته است . این واریته دارای بوته های بلند بوده و در مقابل آفات و بیماریها مقاومت بیشتری دارد ، اگر چه کیفیت پخت آن نسبت به واریته های گروه صدری پایین میباشد .

واریته سپید رود نیز با عملکرد حدود ۵ تن شلتوک برنج در هکتار جزو ارقام اصلاح شده است که در طبقه بندی دیررس قرار گرفته است از نظر کیفیت پخت و ارزش غذایی پایین بوده ولی در مقابل آفات و بیماریها دارای مقاومت مناسبی است .

واریته بینام جز ارقام میان رس است . این واریته در مقایسه با خزر و سپید رود در مقابل آفات و بیماریها مقاومت کمتری دارد ولی کیفیت پخت و ارزش غذایی آن بیشتر میباشد .

از ارقام زودرس به واریته حسنی می توان اشاره کرد .

● شرایط اقلیمی مناسب برای کشت برنج:

مهمترین مسئله در زندگی برنج گرما است ، زیرا برنج بیشتر از سایر غلات به حرارت نیازمند است ، بطوریکه در طول دوره زندگی به حدود ۴۰۰۰ کالری گرما نیازمند است ( ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ درجه روز ) متوسط دمای مورد نیاز برنج حدود ۳۳ درجه سانتیگراد است . که این عدد در مورد ارقام زودرس کمتر ودر مورد ارقام دیررس بیشتر است .هر گاه متوسط دمای محیط از ۴۰ درجه سانتیگراد تجاوز کند ، باعث اختلال دررشد ریشه گیاه میشود .

● مراحل مختلف فنولوژیکی رشد برنج در ارتباط با عوامل اقلیمی:

۱) مرحله جوانه زدن

حداقل دما برای جوانه زدن واریته های مختلف برنج متفاوت است . اپتیمم دما برای جوانه زدن بذر ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد میباشد . حداقل دما برای جوانه زدن بذر ۱۲ درجه سانتیگراد است .( مرحله جوانه زدن تا سه برگی شدن در زیر پلاستیک و در شرایط کنترل شده میباشد ) . زمان انتقال نشاء به زمین اصلی از مهمترین فاکتورهای حیاتی برنج بشمار می آید ، زیرا پس از انتقال نشاء به زمین اصلی ، گیاه جوان نسبت به سرمای دیررس بهاره ( سرمایی که دمای حداقل محیط کشت را به کمتر از ۱۰ درجه سانتیگراد ( صفر بیولوژیک برنج ) برساند ) حساس است در بررسیهای انجام شده در اداره تحقیقات هواشناسی کشاورزی ر شت ، زمان مناسب برای انتقال نشاء به زمین اصلی با احتمال ۷۵% برای منطقه رشت تاریخ ۱۹ اردیبهشت برآورد شده است . تعیین این زمان در سایر نقاط بر نج خیز استان که دارای اطلاعات مورد نیاز باشند ، در دست مطالعه می باشد تا به کشاورزان عزیز جهت کاهش خسارات ناشی از سرمازدگی و واکاری کمک نماید .

۲) مرحله پنجه زدن

این مرحله در صورت وجود شرایط مناسب ، ۱۶ تا ۲۲ روز پس از انتقال به درون زمین اصلی صورت میگیرد . در این مرحله ، دمای آب پای بوته ، در پنجه زنی بسیار موثر است . بطوریکه اپتیمم دما برای مرحله پنجه زنی ۳۲ درجه سانتیگراد بوده و در کمتر از ۱۹ درجه عمل پنجه زنی کاملا“ متوقف میشود .دوران پنجه زنی با توجه به حساسیت نوع برنج در برابر دما و مدت تابش آفتاب ۳۰ تا ۵۰ روز است و نخستین ساقه ها در پایان این دوره ظاهر میگردند .

۳) رشد ساقه

رشد ساقه تا اندازه زیادی به عوامل جوی و عمق آب پای بوته و مواد غذایی در دسترس بستگی دارد . بهترین دما برای رشد ساقه ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد بوده و دماهای بالاتر از ۴۰ درجه سانتیگراد وکمتر از ۱۵ درجه سانتیگراد ، سبب تاخیر یا توقف در رشد ساقه میشود . دمای ۱۵ تا ۱۸ درجه طی مرحله طویل شدن میان گره ، از طول ساقه میکاهد . که ممکن است باعث گردد تا خوشه کاملا“ از غلاف برگ خارج نشده و در نتیجه قسمتهای خارج نشده اکثرا“پوک و بسختی خرمن میشوند حرارت زیاد آب ( حدود ۳۵ تا ۳۷ درجه سانتیگراد ) سبب کوتاهی ساقه وخوشه میشود .

۴) تشکیل خوشه

برنج در مرحله تشکیل جوانه اولیه خوشه به آسانی تحت تاثیر دماهای پایین قرار میگیرد . استقرار دمای پایین میتواند از تشکیل خوشه جلوگیری و سبب کاهش عملکرد گیاه شود . حرارت پایین آب پای بوته ( ۱۳ تا ۲۱ درجه سانتیگراد ) طی مراحل افتراق خوشه و تکامل آن ممکن است منجر به تغییرات فیزیولوژیکی و مرفولوژیکی در گیاه برنج گردد از جمله تقلیل دانه در خوشه و بالا بودن درصد پوکی ‌، وجود دانه های گرده ناقص و ناتوانی دانه گرده در جوانه زدن بر روی کلاله و ……

۵) ظهور خوشه

در این مرحله برنج در برابر دمای هوا و آب پای بوته و نیز عمقی که آب کشتزار را می پوشاند ، بسیار حساس است . بهترین دما برای ظهور خوشه ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد است و در دمای کمتر از ۲۰ درجه سانتیگراد از رشد طبیعی گیاه جلوگیری میشود . حرارت کمتر از ۱۵ درجه سانتیگراد سبب پژمرده شدن و خشک شدن برگهای تحتانی گیاه و در هنگام پیدایش خوشه سبب تغییر شکل سنبلکها میگردد با آغاز مرحله تشکیل خوشه نیاز آبی گیاه به حداکثر میرسد .

۶) گل دادن

این مرحله با توجه به باروری گیاه و دگرگونی عوامل جوی ، معمولا“ ۲ تا ۳ ماه پس از کشت آغاز میشود بازشدن نخستین گلها بیشتر وابسته به دمای آب و هوا است . برای گل دادن این گیاه دمای هوا معمولا“ باید بیشتر از ۲۰ درجه سانتیگراد باشد . بهترین دما برای این مرحله ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد است . در کتابهای مرجع اشاره شده است که عمل لقاح در کمتر از ۱۵ درجه سانتیگراد صورت نمیگیرد و چنانچه در این مرحله و یا در دانه بستن ، دمای هوا و آب به کمتر از ۱۵ درجه برسد ، بسیاری از گلها تلقیح نشده و دانه نخواهد بست و دانه های تشکیل شده نیز چروک خورده و نامرغوب خواهدشد . ولی در بررسیهای انجام یافته در اداره تحقیقات هواشناسی کشاورزی رشت بر روی ارقام در دست مطالعه ، مشخص شده است که در ارقام سپید رود و بینام و خزر دمای کمتر از ۱۷ درجه سانتیگراد نیز تاثیر نامطلوبی بر عمل تلقیح دارد . بارندگی در این مرحله موجب عدم لقاح و پوکی دانه میشود و در صورت تداوم بارندگی خسارت وارده تا ۷۰% عملکرد محصول را شامل میشود .

۷) دانه بستن و رسیدن دانه

مرحله پر شدن دانه و رسیدن آن نیاز به دمای بیش از ۲۰ درجه سانتیگراد دارد . بهترین دما برای رسیدن دانه بیشتر انواع برنج ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد است .میزان دمای آب پای بوته مورد نیاز برای این مرحله ۲۳ تا ۲۵ درجه سانتیگراد است وکاهش دما به کمتر از ۱۷ درجه سانتیگراد در این مرحله سبب میشود تا درصد بزرگی از دانه ها پر نشده و مقدار محصول کاهش یابد .

هوای سرد و بارانی در مرحله رسیدن محصول برنج ، مانع عملیات برداشت آن شده و سبب میشود که بوته های برنج بخوابد و به گلها بچسبد که در نتیجه دانه ها ریزش کرده و یا رنگ برنج تغییر میکند ، که عملا“ باعث ایجاد خسارت میشود .

بررسیهای انجام یافته در اداره تحقیقات هواشناسی کشاورزی رشت نشان می دهد که تاریخ شروع بارشهای سنگین در آخر فصل زراعی برنج ، ۲۰ شهریور ماه است . حال با توجه به دو فاکتور محدود کننده ( سرمای دیررس بهاره و بارشهای سنگین آخر فصل زراعی ) زمان مناسب برای کشت برنج بطوریکه به این دو عامل برخورد نکند ، ۱۲۵ روز است بنابراین در منطقه رشت و نقاط هم اقلیم مشابه ، کشت ارقامی که طول دوره رشد آنان بیش از زمان بطول انجامد با مشکلات ناشی از شرایط نامساعد جوی برخورد خواهد نمود .

● مهمترین علفهای هرز در شالیزارهای برنج:

این علفها شامل سوروف ، اویار سلام ، قاشق واش ، تیر کمان آبی ، بندواش ، سل واش و …….. میباشند که هزینه مبارزه با این علفها بخش اعظمی از اقتصاد کشاورزی برنج را شامل میگردد .

● مهمترین آفات برنج در ایران:

از مهمترین آفات برنج که سالیانه خسارات هنگفتی را بر جای می گذارد کرم ساقه برنج ( Chilo Suppressalis ) می باشد . این آفت ، حشره ای است که برای اولین بار در سال ۱۳۵۱ در مزارع تنکابن و رامسر طغیان کرد و در مدت کوتاهی با افزایش جمعیت و ایجاد خسارت اقتصادی شدید نظر همگان را جلب نمود .

کرم ساقه خوار برنج که بعنوان یکی از خطرناکترین آفات برنج در دنیا بشمار می آید ، در زمستان بصورت لار و کامل در داخل ساقه های خشک برنج و یا علفهای هرز اطراف مزرعه بسر می برد و در حدود اوایل اردیبهشت ، هنگامیکه حداقل دمای هوا ، ۱۰ درجه سانتیگراد باشد ، شفیره ها در داخل ساقه های باقیمانده برنج سال قبل و یا علفهای هرز مزرعه ، در اطراف سوراخهای ایجاد شده توسط لاروها ، تشکیل میگردد .

در حدود بیستم اردیبهشت ماه ، اولین پروانه ها ظاهر میشوند که در اواسط خرداد به حداکثر خود می رسند . عمر پروانه ها ، حداکثر یک هفته است و در این مدت بطور متوسط ۲۳۰ عدد تخم توسط هر پروانه گذرانده میشود . تفریخ تخمها در دمای حداقل ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتیگراد بمدت ۵ تا ۱۱ روز بسته به دمای محیط انجام می گیرد . این کرم در طول سال ۲ تا ۳ نسل دارد و از زمان نشاء کاری تا هنگام برداشت برنج در مزارع فعالیت زیستی دارد . خسارات وارده طی نسلهای دوم و سوم بیشتر است .

امروزه با کرم ساقه خوار برنج به سه طریق ، زراعی ، شیمیایی وبیولوژیک مبارزه میشود از راههای اساسی برای مبارزه با این ‌آفت ، ایجاد شبکه مراقبت و پیش آگاهی با استفاده از اطلاعات جوی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است ، در صورتیکه ثابت شده است ، مراحل سیکل دگردیسی این‌‌ آفت ، همبستگی بالایی را با دما و سایر پارامترهای جوی دارد .

در مبارزه بیولوژیک ، از زنبور تریکو گراما برای پارازیته کردن تخم پروانه ساقه خوار برنج استفاده میشود که نحوه و زمان فعالیت این زنبور نیز تابعی از شرایط جوی بویژه دما می باشد .

سایر آفات برنج شامل شب پره یک نقطه ای برنج ، سرخوطومی برنج ، زنجره برنج ، کرم برگخوار برنج ومگس خزانه برنج می باشند .

● مهمترین بیماریهای برنج:

از مهمترین بیماریهای برنج ، به بلاست برنج ( Blast ) اشاره میگردد که معمولا“ بعلت انتشار وسیع و تاثیر مخربش در شرایط مناسب ، بیماری اصلی برنج بشمار می آید که به عملکرد محصول خسارت قابل توجهی وارد می سازد .

علایم اولیه بیماری بلاست بستگی به شرایط اقلیمی دارد . در نواحی معتدل که دوران بارانهای ریز و یا بارندگی خفیف طولانی می باشد ، بلاست برنج در مرحله پنجه زدن شدید بوده و اغلب بوته ها می میرند .

بررسیهای اولیه انجام شده در اداره تحقیقات هواشناسی کشاورزی رشت گویای این مطلب می باشد که چنانچه ۵ روز متوالی رطوبت نسبی هوا از ۷۰% بیشتر و دما بین ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد و ابرناکی بیشتر از ۸/۶ باشد ، شرایط مساعدی برای طغیان این بیماری فراهم میگردد . بهترین متد مبارزه با این بیماری ایجاد سیستم پیش آگاهی است که نقش ادارات تحقیقات هواشناسی کشور در مناطق کشت این محصول در این سیستم کاملا“ شاخص است .

▪ سایر بیماریهای برنج شامل : لک قهوه ای برنج ، بیماری پوسیدگی طوقه ، بیماری سوختگی غلاف برگ ، بیماری پوسیدگی ساقه ، سیاهک برنج در درجات بعدی اهمیت می باشند.

www.irimet.net