نمایش پیوند رادیو و روایت

نگاهی به شکل گیری و آسیب شناسی نمایش های رادیویی در ایران

برای همه ما پیش آمده یک بار یا چند بار با باز کردن پیچ رادیو به نمایش‌های رادیویی که برای مخاطبان این رسانه تولید شده‌ است، گوش دهیم. البته حالا خیلی وقت است رادیوها دیگر پیچ ندارند و با تلفن همراه، داخل ماشین یا به‌وسیله تلویزیون صدایش را به گوش مخاطب می‌رساند و نمایش‌های رادیویی همچنان یکی از بخش‌های پرتولید و البته پرمخاطب رادیو هستند.

رادیو توانسته با حفظ ژانرهای مختلف برنامه‌سازی از جمله نمایش رادیویی به حیات خود ادامه دهد تا بر خلاف آنچه بعد از آمدن تلویزیون به خانه‌ها گفته می‌شد، عمر رادیو نه تنها تمام نشد، بلکه وارد فاز جدیدی شد و سعی کرد با استفاده از فرصت در دسترس بودن، در همه جا و بخصوص در مکان‌هایی که از تلویزیون خبری نبود، فراگیری بیشتری پیدا کند، یکی از این فرصت‌ها هم درگیر کردن شنونده‌ها با داستان‌های روایی کوتاه مدت بود که رادیو توانست به خوبی از این فرصت استفاده کند.

اولین نمایش‌های رادیویی به سال ۱۳۲۱ مربوط می‌شود. در این زمان و تا سال‌ها پس از آن، نمایش رادیویی با آنچه امروز به عنوان نمایش رادیویی می‌شناسیم تفاوت چشمگیری داشت. به این صورت که بیشتر نمایش‌ها به تک‌گویی به‌وسیله بازیگران تئاتر اختصاص داشت. بازیگر، متن نمایش را با تیپ گرفتن به جای شخصیت‌های نمایش به‌تنهایی اجرا می‌کرد و از افکت یا موسیقی‌های نمایشی خبری نبود. در ضمن نمایش‌هایی که در تئاتر تهران و به‌وسیله سیدعلی‌خان نصر و بازیگران نامدار تئاتر تهران روی صحنه می‌رفت تقریبا به همان صورت تئاتری و نه رادیویی زنده در رادیواجرا می‌شد. دیگر نمایش‌های رادیویی هم در آن زمان به صورت زنده روی آنتن می‌رفت و این‌طور نبود که برنامه‌های نمایشی مثل امروز از قبل تمرین و ضبط شده باشد. البته بعدها در دهه ۳۰ و بتدریج با آمدن نوار ضبط صوت به رادیو و ضبط برنامه ها، نمایش هم ابتدا ضبط و سپس از رادیو پخش می‌شد. در این دوره است که افکت و موسیقی‌های مناسب با متن و اجرای نمایش همراه می‌شود. در همین زمان اولین سریال نمایشی از رادیو ایران روی آنتن رفت.

اولین نمایش سریالی اوایل سال ۱۳۳۷ با نام «دختر آفتاب» یا شاید «عشق و جنگ» به کارگردانی صادق بهرامی و نویسندگی عزیزالله حاتمی و تهیه‌کنندگی پاشا سمیعی ضبط شد که ساعت ۲۲ از رادیو ایران پخش گردید. به همین مناسبت هم تا مدت‌ها ساعت ۲۲ به‌عنوان ساعت رسمی پخش نمایش از رادیو باقی ماند و مردم هم به شنیدن نمایش رادیویی در این ساعت عادت کردند.

اما حالا اوضاع نمایش رادیویی به طور کلی متفاوت شده و مخاطبان نباید هر شب تا ساعت ۲۲ منتظر بمانند، بلکه یک شبکه ۲۴ ساعته دارند که هر زمانی از شبانه روز آن را روشن کنند می‌توانند به نمایش‌های رادیویی گوش دهند و این جدا از ساعات زیادی است که شبکه‌های دیگر رادیو، نمایش پخش می‌کنند. رادیو نمایش ششم تیر۹۰ در میان شوق و ذوق اهالی رادیو به راه افتاد تا خانه‌ای برای همه آنهایی باشد که عمری در رادیو گذراندند و جایی باشد برای مخاطبانی که برنامه‌های نمایشی را همیشه در دسترس داشته باشند.

البته همین تولید انبوه نمایش‌های رادیویی هم به یکی از نقاط ضعف آن تبدیل شده به‌طوری که نمایش‌ها عموما با دقت پایین و سبک مشابه در ظرف مدت کوتاهی تولید می‌شود. به‌عنوان مثال یک نمایش تنها بعد از چند جلسه تمرین ضبط می‌شود و مرحله تولید آن ممکن است کمتر از دو یا سه جلسه باشد که این کمبود زمان در کنار بودجه پایین نمایش‌های رادیویی روی کیفیت آن تاثیر منفی دارد. شاید همین موارد بوده که باعث شده رادیو نمایش در کنار روند معمول نمایش‌های رادیویی به پخش رادیویی سریال‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی روی بیاورد. البته این نوع از پخش فیلم‌ها و سریال‌ها در رادیو نظر مخاطبان را به خود جلب کرد به‌طوری که رادیو فیلم توانست در زمره پرمخاطب‌ترین‌های رادیو نمایش قرار گیرد.

با این حال، رادیو فیلم نقطه ضعف‌هایی دارد که از جمله مهم‌ترین آنها این است که رادیو هنوز نتوانسته نقش راوی در فیلم‌های رادیویی را به نقشی پویا و در عین حال مرتبط با فیلم تبدیل کند، به‌طوری که راوی در بیشتر موارد عنصری اضافه روی فیلم حساب می‌شود و مخاطب نمی‌تواند با او بخوبی ارتباط برقرار کند؛ ضمن این که معمولا در انتخاب صدا و لحن راوی به متن، موضوع و ژانر فیلم توجه نمی‌شود. این امر در کنار توضیحات بعضا اضافه و ناقص راوی به یک نقطه منفی برای شنیدن رادیو فیلم محسوب می‌شود.

حالا هرچند رادیو فیلم با پخش صدای فیلم‌های سینمایی به دهه ۳۰ برگشته اما مواردی از این قبیل ممکن است با بازنگری‌ها و اصلاحاتی باعث جذب دوباره مخاطب به رادیو شوند و بتوانند به همه‌گیرتر شدن این رسانه کمک کنند.

رضوان اناری