مسلمان معاصر مؤلفه ها و ویژگی ها

تبیین و تحلیل «اسلام معاصر» در اندیشه مقام معظم رهبری

در این نوشته برآنیم تا با توجه به اندیشه های مقام معظم رهبری در رابطه با مسلمان معاصر، به مؤلفه های اصلی مسلمان معاصر اشاره شود و به این نکته اساسی پرداخته شود که نگاه یک مسلمان معاصر در حکومتی که مبتنی بر مردم سالاری دینی است نه به سمت تحجر سوق می یابد و نه به سوی تجدد، بلکه نگاهش کاملاً متفاوت می باشد. پیش از ورود به بحث اسلام و مسلمان معاصر لازم است نگاهی به نگرش های متفاوت به اسلام تا پیش از این داشته باشیم.

● مسلمان معاصر به کدام جهت؛ تحجر یا تجدد؟

برای اینکه جهت گیری یک مسلمان معاصر را بدانیم بهتر است ابتدا مقایسه ای میان مسلمان متحجر و مسلمان متجدد داشته باشیم.

الف) تحجر:

«تحجّر»، همان قشری گری و واپس گرایی است. تحجّر یعنی دادن رنگ تقدّس، اطلاق و جاودانگی به برداشت های محدود و ناقص بشری و مقدم داشتن عادات فکری و عاطفی بر منطق و حقیقت. از دیدگاه مقام معظم رهبری »تحجّر این است که کسی که می خواهد کار بزرگی با این عظمت [انقلاب اسلامی] را انجام دهد، نتواند نیازهای زمان و لوازم هر لحظه لحظه زندگی یک ملت را از قرآن بشناسد و بخواهد در یک وضعیت ایستا و بدون انعطاف، حکم نماید و کار کند و پیش برود این امکان پذیر نیست.

معنای تحجّر آن است که کسی که می خواهد از مبانی اسلام و فقه اسلام، برای بنای جامعه استفاده کند، به ظاهر احکام اکتفا کند و برای نیاز یک ملّت و یک نظام و یک کشور که نیاز لحظه به لحظه است نتواند علاج و دستور روز را نسخه کند و ارائه بدهد، این بلای بزرگی است« [۱].

اسلام گرایان متحجّر کسانی هستند که جلوی نفوذ اسلام و مسلمین را در جامعه می گیرند و به نام اسلام، به اسلام ضربه می زنند. به تعبیر امام(ره) اینان سد راه پیشرفت و حرکت های اصلاح طلبانه می شوند [۲]. مؤلفه های ذیل را می توان جهت تشخیص اسلام گرایان متحجّر نام برد:

۱. توجه نکردن به مسائل مبتلا به جامعه و نیازهای روز.

۲. غرق شدن در مسائل اخروی و عدم توجه به امور دنیایی و نیازها و مقتضیات زمان و مکان.

۳. کج فهمی از مفاهیم اصیل دینی، مانند قائل شدن به جدایی دین از سیاست و یکی از مصادیق بارز اسلام گرایان متحجر، انجمن حجتیه است.

ب) تجدد:

یکی از حساس ترین مسائل و بلکه حیاتی ترین مسئله ای که امروز باید برای ما مطرح بشود، ولی متأسفانه تاکنون مطرح نشده، مسئله تجددی است که امروز در همه جامعه های غیر اروپایی و همچنین در جامعه های اسلامی با آن روبرو هستیم. در این صد و صد و پنجاه سالی که همه جامعه های غیر اروپایی و ازجمله جامعه های اسلامی در برخورد با غرب و در تماس با تمدن غربی قرار گرفتند، می بایستی که متجدد می شدند، و غرب هم رسالت متجددکردن این جوامع را بر عهده گرفت، ولی به نام متمدن کردن وآشناکردن این جامعه ها با تمدن به ما تجدد دادند و چنین معنی کردند که، همین تمدن است و سال ها پیش بایستی که روشنفکران ما متوجه می شدند و به مردم ما می فهماندند و ما را روشن می کردند که تجدد مسئله دیگری است، و تمدن مسئله دیگری است، و جامعه هایی که تمدن می خواهند، به تمدن از طریق تجدد نمی توان رسید. از این تجدد به مفهوم غربی آن چیزی جز تقلید مسخ شدن نیست.

مسخ شده به چه صورت؟ به صورت اینکه این انسانی است که در چنین جامعه ای زندگی می کند، با یک تاریخ خاص، با مذهب خاص، با خصوصیات خاص، و با روابط اجتماعی و اقتصادی خاص؛ ولی طرز تفکرش مال این جامعه خودش نیست، و در اثر تماس یا تبلیغ، از یک جامعه دیگر گرفته شده است؛ انسانی متناقض درست می شود: انسانی که خودش مال یک جامعه است و فکرش مال جامعه دیگر و بدین صورت یک انسان و یا یک جامعه ممکن است به وسیله جامعه دیگری که شبیه به اجتماع آنها نیست، و زمانشان شبیه زمان آنها نیست، الینه بشوند، یعنی از خودشان بیگانه بشوند.

حال با نگاهی به ویژگیهای مسلمان متحجر و متجدد وظیفه یک مسلمان معاصر چیست؟ آیا باید به اسلام نگاهی متعصبانه داشت یا نگاهی متجددانه؟هدف یک مسلمان در جامعه امروزی رهایی از قید و بندهایی است که مانع رسیدن آن به هدف تعالی یعنی ایجاد جامعه ای است که مبتنی بر عدالت و حاکمیت الهی است بنابراین گرایش یک سویه به تجدد یا تحجر مانع رسیدن مسلمان به هدف تعالی می شود و این امر مهم در پرتو حکومتی ایجاد می شود که نقش مردم و دین در کنار یکدیگر اعتدال را در حاکمیت ایجاد می کند. همان طور که مقام معظم رهبری از آن تحت عنوان مردم سالاری دینی یاد می کنند مبتنی بر همین نوع اعتدالی است که قابلیت تحقق دارد و امروزه در جامعه اسلامی ایران نمود یافته است و در اکثر جوامع منطقه نیز شاهد شکل گیری آن در قالب بیداری اسلامی هستیم.

● مسلمان معاصر از منظر مقام معظم رهبری:

در بیانات مقام معظم رهبری یک ارتباط معنوی می توان بین انقلاب ایران و مسلمان معاصر دریافت نمود. به این صورت که آنچه در انقلاب ایران صورت گرفت تلاش مردم مسلمانی است که هدفشان برپایی حکومتی است که از دل یک رژیم دیکتاتور و مستبد، رژیمی احیا شد که بنیان آن بر اساس مردم سالاری دینی است. این هدفی است که مردم ایران به خاطر آن دست به انقلاب زدند و اکنون اکثر نقاط جهان به ویژه در مردم منطقه خواهان دست یابی به این نوع ایده آل برای حکومت کردن هستند.

خودباوری در ملت مسلمان سبب شده تا به یک استقلال همه جانبه دست یابد تا بتواند از یک طرف تمام ضعفها و تحقیرهای گذشته را جبران کند و از طرف دیگر به تجددی برسد که خود را در سطح بین المللی تعریف کند البته تمدنی که بر اساس چارچوب ها و تجددی باشد که بتوان عدالت مسلمان را اجرا کرد نه آن تجددی که غرب پایه گذاری کرده و سعی بر تحمیل آن به جهانیان دارد. از این رو وظیفه مسلمان معاصر این است که بر چالشهایی که غرب در برابرش ایجاد می کند خود را برهاند و به مؤلفه هایی که بر اساس آن می تواند خود را به جهانیان معرفی کند بیشتر نزدیک شود.

مقام معظم رهبری در این رابطه با اشاره به تحولات بیداری اسلامی منطقه خاورمیانه می فرمایند: «انتخابات تونس و مصر و شعارها و رویکردهای مردم یمن و بحرین و سایر سرزمینهای عربی، علامت می دهد که همه می خواهند »مسلمان معاصر« بدون افراط خشک سرانه و تفریط غربگرایانه باشند و با شعار «اللّه اکبر» می خواهند مسلمانانه، با ترکیب «معنویت»، «عدالت» و «عقلانیت»، و با روش «مردم سالاری دینی»، از پس تحقیر و استبداد و عقب ماندگی و استعمار و فساد و فقر و تبعیض صد ساله رهائی یابند؛ و این، درست ترین راه است. [۳]»

با توجه به بیانات بالا، مؤلفه های مسلمان معاصر در اندیشه ی ایشان به این شرح می باشند:خودباور،عزت نفس ،معنویت ،عدالت ، عقلانیت رمز رسیدن به این مؤلفه ها چیست؟ و تحت چه نوع حکومتی قابل تحقق می باشد؟ یک مسلمان معاصر برای رهایی از افراط خشک سرانه و تفریط غربگرایانه این مؤلفه ها را رعایت می کند. رمز رسیدن به این مؤلفه ها شعار الله اکبر می باشد که مسلمانان را به اسلام اصیل بازگشت می دهد.

رعایت این مؤلفه ها از سوی مسلمانان نه تنها خود به خود سبب گسترش عزت و استقلال مسلمانان می شود آنها را به ایجاد حکومتی وادار می سازد که بر پایه نوعی مردم سالاری دینی قابلیت تحقق دارد. حکومت مردم سالاری دینی متأثر از آموزه های نبوی و علوی روییده و برآن است تا ضمن پاسداشت حقوق مردم در حوزه سیاست و اداره امور جامعه پرهیز از الگوهای حکومتی استبدادی، رعایت اصول و مبانی ارزشی را بنماید و بدین ترتیب، نظام اسلامی را از الگوهای سکولار غربی تمییز دهد. برای این منظور، در حکومت اسلامی، روش نوینی مورد توجه قرار گرفته که نه استبدادی و نه لیبرالی است.

مقام معظم رهبری از این روش حکومتی، به «مردم سالاری دینی« تعبیر نموده اند، و در توضیح آن می فرمایند:«این مردم سالاری (دینی) به ریشه های دمکراسی غربی مطلقاً ارتباط ندارد؛ این یک چیز دیگر است. اولاً مردم سالاری دینی دو چیز نیست؛ این طور نیست که ما دموکراسی را از غرب بگیریم و به دین سنجاق کنیم تا بتوانیم یک مجموعه کاملی داشته باشیم؛ نه، خود این مردم سالاری هم متعلق به دین است. مردم سالاری هم دو سر دارد... یک سر آن عبارت است از این که تشکیل نظام به وسیله اراده و رأی مردم صورت بگیرد؛ یعنی مردم نظام را انتخاب می کنند؛ دولت را انتخاب می کنند... این همان چیزی است که غرب ادعای آن را می کند و البته در غرب این ادعا واقعیت هم ندارد.... این حرف، متکی به نظرات و حرف ها و دقت ها و مثال آوردن های خود برجستگان ادبیات غربی است .... انتخاب مردم یکی از دو بخش مردم سالاری دینی است. مردم بایستی انتخاب کنند، بخواهند، بشناسند و تصمیم بگیرند تا تکلیف شرعی درباره آنها منجز بشود. بدون شناختن و دانستن و خواستن، تکلیفی نخواهند داشت.»

اصول مردم سالاری دینی عبارتند از:

۱. فضیلت محوری. ۲. هدایت محوری.

۳. حاکمیت الهی. ۴. ایمان دینی. ۵. انتخاب مردمی. ۶. آرمان گرایی. ۷. تکلیف محوری. ۸. شایسته سالاری. ۹. قانون محوری. ۱۰. رضایت مندی [۴].»

وجوه اشتراک و افتراق مردم سالاری دینی با مردم سالاری سکولار عبارتند از:

الف) وجوه اشتراک:

۱. ذی حق دانستن مردم و حرمت نهادن به ملت.

۲. زمینه سازی برای مشارکت مردمی در تمام مراحل تصمیم گیری سیاسی و اجتماعی.

۳. تعیین انتخابات، به عنوان طریق قانونی اعمال مردم سالاری.

۴. الزام به رأی اکثریت در امور اجرایی.

۵. احترام به آزادی های فردی و جمعی.

۶. توسعه همه جانبه و رشد و شکوفایی خلاقیت ها در پرتو تضارب آرا و تعامل افکار.

ب) وجوه افتراق:

۱. در مردم سالاری سکولار، حاکمیت ملی به طور مطلق پذیرفته می شود؛ ولی در مردم سالاری دینی با پذیرش حاکمیت مطلق خداوند، حاکمیت ملی نسبی خواهد بود.

۲. مردم سالاری سکولار، رأی اکثریت را به صورت مطلق ملاک عمل قرار می دهد؛ اما در مردم سالاری دینی در بعد قانون گذاری، رأی اکثریت در چارچوب شریعت پذیرفته می شود.

۳. در مردم سالاری سکولار، حاکمیت اولاً و بالذات از آن مردم است، ولی در مردم سالاری دینی، حاکمیت اولا و بالذات از آن خداست و حاکمیت مردم در طول حاکمیت خداوند است و نه در عرض آن.

۴. در مردم سالاری سکولار، دین صرفاً امری شخصی و مربوط به حوزه فردی است؛ اما در مردم سالاری دینی، دین، حوزه فردی و اجتماعی مردم را در بر می گیرد.

۵. مردم سالاری سکولار با مردم سالاری دینی در ارائه تعریف از بشر و حقوق آن در پاره ای از موارد دیگر با هم اختلاف دارند [۵].

● نتیجه گیری:

با توجه به توضیحی که در مسلمان متحجر و مسلمان متجدد آمد، می توان به این نتیجه رسید که یک مسلمان معاصر نه خواهان تحجر است نه تجدد چرا که تحجر او را به غفلت از پیشرفت و در نظر نگرفتن حقوق جامعه وا می دارد و تجدد نیز او را به یک انسان مقلد و وابسته تبدیل می کند که عزت نفس خود را می بازد، از این رو مسلمان معاصر هدفش رسیدن به عدالت و عقلانیتی است که بر اساس آن بتواند با تشکیل جامعه دینی، حاکمیت الهی را بر پا سازد رمز عبور برای تحقق این هدف ایجاد انقلابی است که بتوان خود را از فراط خشک سرانه و تفریط غربگرایانه آزاد سازد.

همانطور که امروزه اکثر مسلمانان جهان به این امر مهم رسیدند که نباید اسیر استبداد و استکبار شد، رهایی از آن سبب می شود تا علاوه بر اینکه مسلمانان از اتهامات غربی ها رهایی یابند، به یک مقلد بی برنامه نیز تبدیل نشوند. از این رو مردم سالاری دینی روشی است که مسلمانان جهان خواهان رسیدن به آن هستند تا از طریق آن از افراط و تفریط تحجر و تجدد در امان باشند و به هدف نهایی اسلام که همانا شکل گیری حاکمیت الهی است دست یابند.

مسعود فولادفر

منبع:مرکز اسناد انقلاب اسلامی