توانبخشی دانش آموزان کم توان ذهنی

مقاله زیر به بررسی تاثیر فعالیتِ های جسمی ویژه در سازگاری اجتماعی و عملکرد ادراکی – حرکتی دانش آموزان کم توان ذهنی می پردازد این مطلب برگرفته از نشریه تعلیم و تربیت استثنایی شماره های ۸۰ و ۸۱ است و خواندن آن می تواند برای والدین و معلمانی که با کودکان کم توان ذهنی روبرو هستند, موثر واقع شود

مقاله زیر به بررسی تاثیر فعالیتِ‌های جسمی ویژه در سازگاری اجتماعی و عملکرد ادراکی – حرکتی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی می‌پردازد. این مطلب برگرفته از نشریه تعلیم و تربیت استثنایی شماره‌های ۸۰ و ۸۱ است و خواندن آن می‌تواند برای والدین و معلمانی که با کودکان کم‌توان ذهنی روبرو هستند، موثر واقع شود.

ضرورت توجه به تامین سلامت جسمانی و روانی کودکان دارای نیازهای ویژه ایجاب می‌کند در طرح‌ها و برنامه‌ها به بهبود و درمان و به طور کلی توان‌بخشی این کودکان توجه کافی شود، زیرا آنها همواره برای خود، والدین و مدرسه مسئله‌ساز هستند. از این رو راهبردهای درمانی لازم می‌تواند والدین و مربیان را در توان‌بخشی این کودکان یاری دهد که یکی از آنها توجه به نقش فعالیت جسمی در بهبود و درمان اختلالات خاص رفتاری کودکان است.

فرآیند اجتماعی شدن یکی از جنبه‌های رشد انسان است. ذاتی بودن زندگی جمعی در انسانها ضرورت تماس با دیگران را امری اجتناب‌ناپذیر کرده است. رشد اجتماعی دربردارنده ارتباط سالم و منطبق با موفقیت در افراد است.

بنابراین، مسئله سازگاری اجتماعی به عنوان یکی از زمینه‌های فعالیت نظام آموزش و پرورش همواره مورد توجه بوده است. یکی از پیامدهای ناشی از نقص در مهارت‌های اجتماعی، ناسازگاری اجتماعی است. بررسی موشکافانه‌ی روابط بین فردی برای نخستین بار به وسیله‌ی سالیوان (۱۹۵۳) با عنوان نظریه‌ی «روابط بین فردی» جایگاه خود را در مباحث روانشناسی به دست آورد. هلندون و هوکمن (۱۹۹۲) بازی‌های تخیلی ۱۸ کودک ۵/۴ ساله پیش‌دبستانی را که از نظر هوشی طبیعی بودند با ۵۵ کودک کم‌توان ذهنی ۵ ساله پیش‌دبستانی مورد پژوهش قرار دادند. آنها دریافتند که کودکان طبیعی بیشتر طی بازی به رفتارهای اجتماعی مثل کمک کردن، همکاری و رقابت پرداختند درحالی که کم توان‌های ذهنی بیشتر به تکرار یک رفتار اجتماعی طی بازی پرداختند، در نتیجه از نظر اجتماعی بودن به طور معنی‌داری پایین‌تر از کودکان طبیعی قرار می‌گرفتند.

ماژورک تاچمن و هوسر (۲۰۰۴) تأثیر ورزش را همراه موسیقی روی پنج کودک دارای نارسایی توجه / بیش‌فعالی بررسی کردند. نتایج این پژوهش نشان داد که ورزش همراه با موسیقی روی مشکلات رفتاری و سرعت کاری این کودکان تاثیر مثبتی داشت و در برخی از زمینه‌ها نیز بیش‌فعالی آنها کاهش یافته بود.

میشن (۲۰۰۶) نشان داده است که تمرین‌های آمادگی جسمانی و ورزش یکی از مؤثرترین روش‌های غلبه افراد در خودمانده بر معلولیت‌شان است؛ زیرا به یادگیری مهارت‌های حسی – حرکتی، ارتباطی و اجتماعی شدن کمک می‌کند و باعث افزایش عزت نفس می‌شود.

گابل – هال و باری چونگ (۱۹۹۳) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که تمرینات آیروبیک بر روی وضعیت رفتاری و روان‌شناختی افراد کم‌توان ذهنی و ناتوانی‌های همراه با آن تاثیر مثبت دارد.

غباری بناب و نبوی (۱۳۸۲) در پژوهشی تاثیر ورزش صبحگاهی را در کاهش تمایلات پرخاشگرانه‌ی ۶۰ دانش‌آموز کم‌توان ذهنی آموزش‌پذیر مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد تمایلات پرخاشگرانه‌ی گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل تحت تاثیر ورزش صبحگاهی به طور معناداری کاهش یافته است.

در پژوهشی که استرونگ (۱۹۹۲) روی ۱۷۴ بچه کودکستانی انجام داد، نتیجه گرفت که بین ضعف در خواندن و ضعف در توانایی‌های حرکتی رابطه مثبت وجود دارد. از سوی دیگر برخی از پژوهش‌ها نیز به بررسی تفاوت‌های جنسیتی در زمینه سازگاری اجتماعی پرداخته‌اند که نتایج این پژوهش‌ها ضد و نقیض است. نتایج برخی از پژوهش‌ها، بیانگر تفاوت معنی‌دار دختران و پسران در میزان سازگاری اجتماعی است.

ویلیام و آشر در پژوهشی که روی ۶۵ دانش‌آموز کم‌توان ذهنی خفیف انجام دادند، متوجه شدند که پسرها بیشتر از دخترها احساس تنهایی می‌کنند. یکی از عناصر اساسی اجتماعی شدن در هر فرهنگ، کسب مهارت‌های اجتماعی است. شخصی که دارای یکی از مهارت‌های اجتماعی است، می‌تواند به انتخاب و ارایه رفتارهای مناسب در زمان وضعیت معین دست بزند. در رشد مهارت‌های اجتماعی عوامل گوناگونی وجود دارند که می‌توان از آن جمله به تاثیر فعالیت‌های جسمی ویژه در این مهارت اشاره کرد و از آن جمله ورزش‌های دسته‌جمعی نوعی فعالیت‌های جسمی است که فرد در داخل گروه هماهنگ با آنها برای رسیدن به هدف مورد نظر تلاش می‌کند.

همان گونه که کودکان مزه موفقیت را در تربیت بدنی می‌چشند، غالباً ارزیابی از خویش و نیز رشد کلی عاطفی در آنها پیشرفت می‌کند (فیت – دو – ۱۹۹۵، موی ۱۹۶۸، کنیون و مک فرسون – ۱۹۷۳). همچنین حرکت یکی از مهمترین شیوه‌های افزون آگاهی کودکان است که به آنها در کسب مفاهیم پیچیده کمک می‌کند. حرکت در واقع نخستین وسیله‌ای است که به وسیله آن کودک خود و محیط اطراف را درک می‌کند و همواره او را با پدیده یادگیری رو به رو می‌سازد. یکی از عواملی که می‌تواند بر عملکرد شناختی و ذهنی و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر گذارد فعالیت‌های ادراکی – حرکتی و ورزش و برنامه‌های تمرینی است. گروهی از کودکان که در مهارت‌های اجتماعی و فعالیت‌های ادراکی مشکل دارند، کودکان کم‌توان ذهنی هستند (مجتهدی، ۱۳۷۴ به نقل از کفارت).

از آنجا که بررسی مطالعات انجام گرفته نشان می‌دهد تا زمانی که فرد از رشد اجتماعی برخوردار نباشد نمی‌تواند با دیگر افرادی که به نحوی با او در ارتباط هستند، روابط بهینه و مؤثری داشته باشد از جمله کوشش‌ها در رسیدن به این هدف، تدبیر و فراهم آوردن فرصت‌ها و فعالیت‌هایی است که دانش‌آموز به طور کاملاً فعال و ثمربخش در آن شرکت داشته باشد، به طوری که به خوبی احساس کند که وجود و حضور و تلاش او مفید و باارزش است.

با توجه به این که تعداد زیادی از دانش‌آموزانی که دچار ناتوانی و عقب‌ماندگی هستند، علل کم‌توانی ذهنی‌شان به عوامل ساختاری مربوط می‌شود و چنین کودکانی در مهارت‌های ادراکی – حرکتی و شناختی با مشکل روبرو هستند، بنابراین فعالیت‌های جسمی بر عملکردهای ادراکی – حرکتی فرد کم‌توان ذهنی تاثیر بسیاری دارد.

مرتضی باقری کارشناس ارشد تربیت بدنی

و آذر شهسواری – کارشناس تربیت بدنی