کود های فسفره و آلودگی کادمیم حاصل از آن در اراضی کشاورزی

مساله نگران کنندة دیگر ناشی از مصرف کودهای فسفره وجود کادمیم و برخی فلزات سنگین دیگر نظیر نیکل, سرب وجیوه می باشد

● چکیده:

مساله نگران کنندة دیگر ناشی از مصرف کودهای فسفره وجود کادمیم و برخی فلزات سنگین دیگر نظیر نیکل، سرب وجیوه می باشد. در سالیان اخیر به دنبال تغییرات بنیادی در میزان مجاز کادمیم در محیط زیست، تقاضا برای کودهای فسفره عاری از کادمیم ویا با میزان کم این عنصر افزایش یافته است. بنابر گزارشهای موجود تولید کودهای فسفره در سال ۱۹۹۵ در سطح ۴۰ کشور تا حدود ۱۳۱ میلیو‌ن تن بوده است که با فرض مقدار متوسط کادمیم ۲۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم بالغ بر ۲۶۰۰ تن کادمیم تنها به اراضی کشاورزی تخلیه شده است.

کادمیم عنصری است که برای انسان وگیاه ضروری نمی‌باشد و در زنجیره غذایی تجمع می‌یابد. این عنصر معمولا توسط ریشه گیاه جذب گردیده و با کندی خاصی وارد ساقه و برگها می شود و انتقال آن از برگها به میوه بسیار ناچیز می باشد. حداکثر مجاز کادمیم در محصولات کشاورزی ۱/۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم گزارش شده و در هیچیک از محصولات کشاورزی نباید این مقدار بیشتر از حد مجاز باشد. در استرالیا حد مجاز غلظت کادمیم برای محصولات مختلف غذایی مشخص و برای سیب‌زمینی ۵۰/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم بر مبنای وزن تازه گزارش شده است. محدودیت میزان کادمیم در کشورهای اروپایی نیز اعمال میشود.

از گذشته تا چند سال اخیر در تجزیه کودهای فسفاته فقط به مقدار فسفر موجود در آن توجه شده ولی نظارتی بر نا‌خالصی‌های آن از جمله عناصر سنگین سرب و کادمیم نشده است. با مصرف بیش از حد کودهای فسفاته، سالانه مقادیر قابل توجهی از عنصر کادمیم و غلظتهایی از عناصر سرب، نیکل و کروم وارد خاکهای زراعی و باغی گردیده است. در چهار سال گذشته کنترل کیفی کودهای فسفاته با همت موسسه تحقیقات خاک و آب مطرح و اجباری گردیده است. بطوریکه در حال حاضر در کلیه کودهای فسفاته وارداتی و سولفات روی داخل، غلظت این آلاینده‌ها کنترل و حد مجاز کادمیم حداکثر ۲۵ میلی گرم در کیلو‌گرم تعیین شده است. با توجه به مصرف چندین دهه کودهای فسفاتی با غلظتهای غیر مجاز کادمیم و آلودگی خاکها در این مدت توجه و بررسی خاکهای زراعی ضرورت حیاتی دارد. در نوشتار حاضر نتایج بررسیهای آنجام شده توسط نویسنده و سایر محققان در ارتباط با موضوع مقاله مورد بحث و تبادل نظر قرار میگیرد.

کلمات کلیدی: کادمیم، حد مجاز، کود، آلاینده و فلزات سنگین

امروزه باتوجه به رشد روزافزون جمعیت نیاز به محیط زیستی سالم و به دور از آلودگی‌ها بیش ‌از ‌پیش مشهود است و هر گونه تلاش در جهت مهار آلوده‌کننده‌های محیط‌‌‌‌‌‌‌زیست از مهمترین فعالیت‌های انسان امروز محسوب می‌شود. پیامدهای ناگوار زیست‌محیطی که جهان کنونی با آن روبروست ناشی از برخورد غیر‌معقول انسان با محیط‌زیست و استفاده نادرست از منابع پایه است به ‌طوری‌که به جای ژرف‌اندیشی و در‌ نظرگیری منافع دراز‌مدت‏‏، با هجوم بی‌وقفه وتاراج منابع، عواید کوتاه‌مدت را ترجیح داده و با تداوم این مشیء، مسیر قهقرایی و زوال آن را برای خویش رقم زده است. از سوی دیگر رشد فزاینده جمعیت مستلزم تأمین غذای بیشتر و در نهایت استفاده بیشتر از منابع پایه است. در این میان برای افزایش عملکرد در واحد سطح، استفاده از کودهای شیمیایی اجتناب‌ناپذیر است از این‌رو بر همه تلاشگران عرصه کشاورزی فرض است که برای صیانت از محیط‌زیست و حفظ آن برای نسلهای بعد با بهینه‌سازی مصرف کودهای شیمیایی گامی خطیر در مسیر این وظیفه عام‌المنفعه بردارند. ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ناشی از مصرف سم و کود نشان میدهد که همزمان با ترویج و توسعه مصرف آنها مسائل و پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از آن نیز به مرور زمان بروز و گسترش یافته است و چنین می‌نماید که انسان در برخورد با خاک، توجهی به نامرغوب شدن یا از بین رفتن خاک نداشته است و فقط بهره‌گیری بیشتر از زمین هدف او بوده است.

مصرف بی‌رویه و نامناسب کودهای شیمیایی سلامت انسانها و حیات برخی از جانداران را به خطر انداخته است. پدیده غنی شدن تالابها و دریاچه‌ها از عناصر ازت و فسفر و رشد جلبکها یکی از آثار بارز مصرف نامعقول کودهای شیمیایی می‌باشد. بررسی هرزآب سطحی حاصل از مزارع نشان می‌دهد که میزان فسفر در آن معمولاًحدود ۲/۰ میلی‌گرم در لیتر است در حالی که زه‌آب اعماق پایین‌تر، به ۱۵۰/۰ تا ۲۰/۰ میلی‌گرم در لیتر کاهش می‌یابد (بغوری، ۱۳۷۰).

مسأله نگران‌کننده‌ی ناشی از مصرف کودهای فسفره وجود کادمیم و برخی فلزات سنگین دیگر نظیر نیکل، سرب و جیوه می‌باشد. در سالیان اخیر به دنبال تغییرات بنیادی در میزان مجاز کادمیم در محیط زیست، تقاضا برای کودهای فسفره عاری از کادمیم ویا با میزان کم این عنصر افزایش یافته است. بنابر گزارش‌های موجود، تولید کودهای فسفره در سال ۱۹۹۵ در سطح ۴۰ کشور تا حدود ۱۳۱ میلیو‌ن تن بوده است که با فرض مقدار متوسط کادمیم ۲۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم بالغ بر ۲۶۰۰ تن کادمیم تنها به اراضی کشاورزی تخلیه شده است(بغوری، ۱۳۷۰).

کادمیم، عنصری است که برای انسان وگیاه ضروری نمی‌باشد و در زنجیره غذایی تجمع می‌یابد (Stewart, ۱۹۸۹). این عنصر معمولاً توسط ریشه گیاه جذب گردیده و با کندی خاصی وارد ساقه و برگها می‌شود و انتقال آن از برگها به میوه بسیار ناچیز می‌باشد. حداکثر مجاز کادمیم در محصولات کشاورزی ۱/۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم گزارش شده و در هیچ‌یک از محصولات کشاورزی نباید این مقدار بیشتر از حد مجاز باشد (نقل ازملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹). در استرالیا حد مجاز غلظت کادمیم برای محصولات مختلف غذایی مشخص شده است و از جمله حد مجاز کادمیم در سیب‌زمینی ۵۰/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم بر مبنای وزن تازه گزارش شده است. محدودیت میزان کادمیم در کشورهای اروپایی نیز اعمال میشود ( نقل ازملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹) .

عمده منابع کادمیم در محیط‌زیست، مراکز استخراج معادن فسفات، روی، مس، سرب، نفت خام و ذغال‌سنگ، ذوب‌آهن، فولاد و استفاده از کادمیم در صنایع آبکاری، رنگ‌کاری، پلاستیک، لامپ‌های فلورسنت، تلویزیون، سموم حشره‌کش و استفاده از کودهای فسفاته با نا‌خالصی کادمیم در مزارع است (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹). دامنه غلظت کادمیم در خاکها ۱/۰ تا ۷/۰، معدن روی ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰، معدن سرب ۳ تا ۵۰۰، معدن مس ۳۰ تا ۱۲۰۰ و معدن آهن ۱۲/۰ تا ۳/۰، ذغال سنگ ۵/۰ تا ۱۰ و در معدن فسفات ۲۵/۰ تا ۸۰ میلی‌گرم در کیلوگرم گزارش شده است (Boehmand and Schaefers, ۱۹۹۱).کودهای فسفاته در سال۱۹۷۰ ،۱۷ تا ۱۹ درصد، در اواسط سال ۱۹۸۰ برابر۵۰ درصد و در اواخر سال ۱۹۸۰ برابر ۷۵ درصد از کل آلودگی کادمیم در محیط را به خود اختصاص داده‌اند. در جریان تبدیل معدن فسفات به فسفریک اسید و گچ ۳۰ درصد کادمیم موجود در سنگ بعنوان نا‌خالص وارد کود فسفاته شده است (Elgersma et al., ۱۹۹۱) (نقل از بغوری، ۱۳۷۰). غلظت کادمیم در کودهای فسفاته در کشورهای مختلف در جدول ۲ آمده است.

جدول۲- غلظت کادمیم بر حسب میلی‌گرم بر کیلو‌گرم در کودهای فسفاته (Allaway, ۱۹۹۰)

سوئد هلند آمریکا استرالیا کانادا

۳۰-۲ ۶۰-۹ ۱۵۶-۴/۷ ۹۱-۱۸ ۳/۹-۱/۲

در سال ۱۹۶۸ در ایالات متحده آمریکا کادمیمی که از طریق مصرف کودهای فسفره وارد خاکهای کشاورزی شده است به ۱۴۰ تن برآورد شده است (بغوری، ۱۳۷۰). محققین در جنوب فلوریدا دریافتند که غلظت کادمیم در کانال‌های زهکشی اراضی ۷ برابر بیشتر از غلظت کادمیم در زه‌آب زمین‌های شاهد (بدون مصرف کودهای فسفره) بوده است (Jinadasa et al.,۱۹۹۷). در هلند نیز محققین، ازدیاد کادمیم را درخاکی که به مدت ۱۸ سال کود فسفره دریافت داشته بود را با خاک شاهد مقایسه کرده وچنین نتیجه گرفتند که با مصرف سالانه ۲۰۰ کیلوگرم p۲o۵ در هکتار، تجمع کادمیم از ۰۰۲/۰ تا ۰۱/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم بوده است (Pendias and Pendias, ۱۹۹۲). محققی دیگر گزارش کرده است که استفاده طولانی مدت از کودهای فسفره، مقادیر قابل توجهی کادمیم را به خاک اضافه خواهد کرد (نقل از بغوری، ۱۳۷۰). محققین همچنین در مورد امکان عرضه کادمیم به سبزیجات به واسطه مصرف کودهای فسفاته اشاره کرده‌اند ولی استنتاج آنها بر این بوده است که مقدار کادمیم که از این طریق جذب سبزیجات می‌شود بسیار اندک است (نقل از بغوری، ۱۳۷۰). بررسی‌های طولانی مدت زیادی پیرامون برآورد افزایش آلودگی خاکها به کادمیم در نتیجه مصرف کودهای فسفره در سطح دنیا صورت گرفته است.

در ۳۰ سال گذشته که مصرف کودهای فسفاته در کشور رایج شده است زارعین و باغداران در مصرف این کود زیاده روی و اسراف کرده‌اند. طبق گزارش‌های مستند در حالی‌که نسبت مصرف ازت،‌ فسفر‌ و پتاسیم در کشورهای جهان حدود ۱۰۰،۵۰ و ۳۵ می‌باشد این نسبت در ایران در دهه ۱۳۶۰ حدود ۱۰۰، ۱۱۱ و ۳ بوده است که میزان مصرف کودهای فسفاته بیش از دو برابر استاندارد جهانی است (ملکوتی، ۱۳۷۵). کودهای شیمیایی فسفاته حاوی فلزات سنگین بویژه کادمیم و سرب می‌باشند. بنابراین با مصرف این نوع کودها، ‌تجمع آلاینده‌ها علاوه ‌برآنکه باعث کاهش فعالیت‌های میکروبی در خاک می‌شوند، توسط گیاهان جذب و از آن طریق وارد زنجیره غذایی انسان و حیوان می‌شوند. بدیهی است وجود مقدار زیادی از این عناصر سنگین در جیره غذایی روزانه برای انسان و حیوان بسیار خطرناک است (کریمیان، ۱۳۷۷و ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹).

از گذشته تا چند سال اخیر در تجزیه کودهای فسفاته فقط به مقدار فسفر موجود در آن توجه شده ولی نظارتی بر نا‌خالصی‌های آن از جمله عناصر سنگین سرب و کادمیم نشده است. با مصرف بیش از حد کودهای فسفاته، سالانه مقادیر قابل توجهی از عنصر کادمیم و غلظت‌هایی از عناصر سرب، نیکل و کروم وارد خاک‌های زراعی و باغی گردیده است (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹). در چهار سال گذشته کنترل کیفی کودهای فسفاته با همت مؤسسه تحقیقات خاک و آب مطرح و اجباری گردیده است. بطوری‌که در حال حاضر در کلیه کودهای فسفاته وارداتی و سولفات روی داخل، غلظت این آلاینده‌ها کنترل و حد مجاز کادمیم حداکثر ۲۵ میلی‌گرم در کیلو‌گرم تعیین شده است. با توجه به مصرف چندین دهه کودهای فسفاتی با غلظت‌های غیرمجاز کادمیم و آلودگی خاکها در این مدت، توجه و بررسی خاک‌های زراعی ضرورت حیاتی دارد (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹) .

بررسی‌های طولانی مدت زیادی پیرامون برآورد افزایش آلودگی خاکها به عنصر کادمیم در نتیجه مصرف کودهای فسفره در سطح دنیا صورت گرفته است. در کشور ما با توجه به ورود خاک فسفات با غلظت بیش از حد مجاز عنصر کادمیم و همچنین مصرف بیش از اندازه کودهای فسفاته طی سالهای متمادی، نیازمند بررسی وضعیت کادمیم در مزارع کشاورزی است.

ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ناشی از مصرف سم و کود نشان می‌دهد که همزمان با ترویج و توسعه مصرف آنها، مسائل و پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از آن نیز به مرور زمان بروز و گسترش یافته است و چنین می‌نماید که انسان در برخورد با خاک توجهی به نامرغوب شدن یا از بین رفتن آن نداشته است و فقط بهره‌گیری بیشتر از زمین، هدف او بوده است. توجه به استفاده متعادل و متناسب از کودهای شیمیایی یک ضرورت انکارناپذیر است. با توجه به عدم استفاده صحیح و کاربرد بیش از نیاز گیاه و همچنین وجود برخی عناصر مضر از جمله سرب و کادمیم به عنوان ناخالصی، سبب شده است که به کارگیری از این کودها برای حاصلخیزی خاک آلودگی محیط‌زیست، از جمله خاک و آب را در بر داشته باشد. در این‌جا به چکیده‌ای از یک بررسی در منطقه اصفهان که به تحقیق در مورد آلودگی کادمیم در اثر استفاده دراز مدت از کودهای فسفره در اراضی کشاورزی پرداخته است اشاره می‌شود. در این تحقیق با توجه به محصول غالب منطقه و سری غالب خاک، در مناطق داران (سری خاک داران- گیاه سیب‌زمینی)، نجف‌آباد (سری خاک خمینی‌شهر- گیاه یونجه)، براآن (سری خاک اصفهان- گیاه گندم) و لنجانات (سری خاک لنجان- گیاه برنج)، مزارعی به عنوان کرتهای دائم انتخاب شد و در اطراف مناطق انتخابی نقاطی که سابقه استفاده از کودهای فسفره را نداشت به عنوان قطعات شاهد در نظر گرفته شد. برای هر محصول غالب (یا سری خاک غالب) سطحی به وسعت سه هکتار (به سه قسمت (هر قسمت یک هکتار)) انتخاب و در هر قسمت قطعاتی به صورت کرتهای دائم انتخاب و نمونه‌گیری خاک (به صورت مرکب) از عمق ۲۰-۰ سانتی‌متری از چندین نقطه بصورت تصادفی صورت گرفته و در آزمایشگاه اندازه‌گیری مقدار فسفر، درصد ماده آلی، هدایت الکتریکی و غلظت کل و قابل جذب کادمیم، آهک و بافت خاک بر نمونه‌ها انجام شد. نمونه‌گیری از گیاه غالب نیز در قطعات انتخابی از سطح یک هکتاری از اندام هوایی و در موارد لزوم از میوه و یا دانه از چندین نقطه انجام و غلظت کادمیم در آنها اندازه‌گیری گردید. از کودهای فسفره مصرفی در هر منطقه نیز نمونه‌گیری با سه تکرار انجام و نمونه‌ها به آزمایشگاه ارسال ومقدار کادمیم آنها انداره‌گیری گردید. نتایج بدست آمده، تجزیه وتحلیل شده و با حدود مجاز عنصر کادمیم در خاک وگیاه مقایسه گردید. نتایج نشان داد غلظت فسفر قابل جذب، کادمیم قابل جذب و کادمیم کل خاک‌های مورد بررسی در مقایسه با شاهد، بالاتر بوده و اختلاف زیادی را دارا بود. این مطلب بیانگر افزایش دراز مدت و تدریجی غلظت کادمیم بود. در خاک‌های زراعی در اثر استفاده از کودهای فسفاته با غلظت کادمیم فراتر از حد مجاز و آلودگی خاکها به عنصر کادمیم بوده است. بطوریکه غلظت کادمیم کل در همه خاکها، دارای غلظت فراتر از غلظت معمول و در محدوده غلظت بحرانی بود. غلظت کادمیم در برخی نمونه‌های گیاهی از جمله غده سیب‌زمینی و ریشه یونجه فراتر از غلظت معمول و در محدوده غلظت بحرانی قرار داشت. همچنین غلظت کادمیم در برخی نمونه‌های گیاهی از جمله دانه گندم و ریشه برنج نیز فراتر از غلظت معمول و در دانه گندم در محدوده غلظت بحرانی قرار داشت. همچنین جهت ورود مستقیم گیاه به زنجیره غذایی، کلیه نمونه‌های گیاهی دارای غلظت فراتر از حد مجاز کادمیم بوده و مصرف آنها برای انسان از نظر غلظت کادمیم محدود کننده و خطرناک است (رحمانی، ۱۳۸۸).

۱-

۵- طبق بررسیهای انجام شده غلظت فسفر قابل جذب، کادمیم قابل جذب و کادمیم کل خاکهای اراضی کشاورزی مختلف اصفهان در مقایسه با شاهد، بالاتر بوده و اختلاف زیادی را داراست. از طرف دیگر غلظت کادمیم در بعضی از خاکهای مورد بررسی در محدوده بحرانی قرار داشته و محدودیت دارد. این مطلب بیانگر افزایش درازمدت و تدریجی غلظت کادمیم در خاکهای زراعی در اثر استفاده از کودهای فسفاته با غلظت کادمیم فراتر از حد مجاز و آلودگی خاکها به عنصر کادمیم است. بطوری‌که غلظت کادمیم کل در همه خاک‌ها دارای غلظت فراتر از غلظت معمول و در محدوده غلظت بحرانی است. این مطلب با نتایج تحقیقات دیگر انجام شده از نقاط دیگر کشور مطابقت دارد. لذا با توجه به ورود آلاینده‌ها (از جمله عناصر کادمیم که ضمیمه کودهای فسفاته بوده است) به اراضی کشاورزی، لازم است خاک و گیاه در اراضی کشاورزی کشور مورد پایش و کنترل قرار گیرد.

۶- غلظت کادمیم اراضی مورد بررسی در اصفهان در برخی نمونه‌های گیاهی از جمله غده سیب‌زمینی و ریشه یونجه فراتر از غلظت معمول و در محدوده غلظت بحرانی قرار داشته است. همچنین غلظت کادمیم در برخی نمونه‌های گیاهی از جمله دانه گندم و ریشه برنج فراتر از غلظت معمول و در دانه گندم در محدوده غلظت بحرانی بوده است. در این بررسی‌ها جهت ورود مستقیم گیاه به زنجیره غذایی کلیه نمونه‌های گیاهی سیب‌زمینی، گندم، یونجه و برنج دارای غلظت فراتر از حد مجاز کادمیم بوده و مصرف آنها برای انسان از نظر غلظت کادمیم محدودکننده و خطرناک بوده است.

۷- دولت باید در اسرع وقت تمهیدات لازم را جهت کاهش مصرف کود و سم شیمیایی فراهم کند تا مصرف این نهاده‌ها در کشور کاهش یابد. کاهش مصرف کود و سم شیمیایی در کشور بدون حمایت‌های دولتی کافی نیست و دولت باید به نقش خود در این زمینه توجه جدی داشته باشد.

۸- درآمد حاصل از فروش کود و سم شیمیایی بسیار بالاست درحالی‌که اگر این درآمد به نحوی متعادل‌تر شود، میزان علاقمندی و توجه به فروش این محصولات پایین می‌آید که این امر به نوبه خود می‌تواند میزان مصرف محصولات یادشده در کشور را کاهش دهد.

۹- استفاده از کودهای بیولوژیک و زیستی کمک می‌کند محصولات کشاورزی سالم‌تری به دست مصرف‌کنندگان برسد که لازم است به این امر توجه ویژه شود. سم بیولوژیک بهترین جایگزین برای سم شیمیایی است و لازم است آگاهی‌های کافی در این خصوص به دست‌اندرکاران بخش کشاورزی داده شود. نقش کشاورزان در این زمینه بسیار تعیین کننده است.

۱۰- روشهای مبارزه با آفات در کشور نیازمند تغییرات اساسی است و این تغییرات باید در اسرع وقت صورت گیرد ضمن اینکه روشهای کنترل بیولوژیک و میکروبیولوژیک می‌توانند برای روشهای شیمیایی کنترل آفات جایگزین مناسبی باشند.

۱۱- آفات نباید به طور کلی ریشه‌کن شوند زیرا آنها جزئی از اکوسیستم هستند و ریشه‌کن کردن آنها نتیجه‌ای جز به‌هم خوردن نظم اکوسیستم به دنبال ندارد. اگر نظم اکوسیستم حفظ شود، موجودات زنده به خودی خود یکدیگر را به صورت طبیعی کنترل می‌کنند و دیگر نیازی نیست که بشر با اتخاذ روشهای مختلف در جهت کنترل آنها برآید.

۱۲- به نظر می‌رسد بشر هیچ راهی جز کاهش مصرف کود و سم شیمایی ندارد زیرا در صورت عدم تحقق این امر در نهایت محیط‌زیست و سلامتی خود وی با تهدید مواجه می‌شود.

پیشنهادات

۱- مصرف کود ازته با توجه به نیاز گیاه و به دفعات داده شود. از مصرف بیش از اندازه و یکباره آن پرهیز شود. بعبارتی دیگر مقدار و زمان مصرف کودهای شیمیایی با زمان نیاز و مقدار برداشت محصولات زراعی مطابقت داشته باشد.

۲- از کاشت سبزیها در سایه ساختمانها و درختان خودداری ورزیده و برداشت سبزیها حتی‌الامکان در بعدازظهر انجام شود.

۳- افزایش راندمان آب آبیاری می‌تواند در کاهش آبشویی نیترات به آب زیرزمینی مؤثر باشد.

۴- کاربرد کودهای آلی به میزان مناسب به جای کودهای شیمیایی در آبشویی کمتر نیترات مؤثر است.

۵- تحقیقات متعدد نشان داده است که عامل اصلی تجمع نیترات در گیاه، مصرف کودهای ازته مخصوصاً به شکل نیتراتی است. برای جلوگیری از این مسئله لازم است مصرف کودهای ازته متناسب با نیاز گیاهان باشد و در اراضی سبزیکاری به جای کود ازته از منبع آمونیومی استفاده شود.

۶- با توجه به اینکه ارقام مختلف یک گونه گیاهی نسبت به تجمع نیترات عکس‌العمل متفاوتی دارند لازم است بررسی و تحقیق در مورد شناخت و معرفی ارقامی که تجمع نیترات در آنها حداقل است، صورت گیرد.

۷- مصرف سبزیها بویژه سبزی‌های برگی توسط پزشکان برای جلوگیری از ابتلاء به بسیاری از بیماری‌ها توصیه می‌شود اما آیا مصرف سبزی‌های برگی با غلظت بالای نیترات می‌تواند چنین نقشی را ایفا کند. بر متخصصین کشاورزی و کشاورزان است که اهتمام ویژه جهت مصرف بهینه کود بعمل آورند.

حمیدرضا رحمانی

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان

و دانشجوی مقطع دکترای دانشگاه اصفهان

فهرست منابع:

۱- ارده.م.ج، ۱۳۸۷،تحقیقات بیولوژی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، سرویس مسایل راهبردی ایران، خبرگزاری دانشجویان ایران-تهران.

۲- انجمن گیاهپزشکی استان تهران، خبرگزاری مهر، ۸ فروردین ۱۳۸۹.

۳- بغوری. الف،۱۳۷۰، مروری بر نتایج حاصل از کاربرد کودهای فسفره بر کادمیم خاک و گیاه و‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بررسی میزان کادمیم در‌کودهای‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ وارداتی، موسسه تحقیقات‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ خاک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وآب، نشریه فنی شماره ۸۲۲.

۴- پژوهشگاه فن آوری های نوین، خبرگزاری مهر، ۸ فروردین ۱۳۸۹.

۵- تحقیقات بیولوژیک موسسه گیاهپزشکی کشور، ۸ بهمن ماه ۱۳۸۷، خبرگزاری دانشجویان ایران-تهران، سرویس مسایل راهبردی ایران.

۶-خادم‌حقیقت.م و ج.قدوسی،۱۳۶۴، توزیع سرب در برگهای چنار نسبت به مراکز تر در خودروهای در مناطق مختلف تهران ، انتشارات جهاد دانشگاهی.

۷-رحمانی. ح.ر، ۱۳۸۱، بررسی و شناخت منابع آلوده کننده مهم خاک و آب و گیاه در استان یزد، گزارش نهایی طرح مصوب شورای پژوهشهای علمی کشور، دانشگاه یزد، معاونت پژوهشی.

۸-رحمانی. ح. ر، ۱۳۸۲، استفاده بهینه از پسابهای صنعتی در کشاورزی ، گزارش نهائی طرح تحقیقاتی استانی ویژه توسعه کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان اصفهان.

۹-رحمانی. ح. ر، ۱۳۸۵، بررسی وضعیت نیترات در خاک و گیاه اراضی کشاورزی منطقه براآن اصفهان، گزارش نهایی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، شماره ثبت اسناد و مدارک علمی: ۷۳۰/۸۴ مورخ ۴/۸/۸۴.

۱۰- رحمانی. ح.ر، ۱۳۷۷، بررسی خصوصیات شیمیائی و غلظت عناصر سنگین کادمیم ، سرب و نیکل در پساب خروجی چند واحد صنعتی شهر یزد ،گزارش نهائی طرح،معاونت پژوهشی دانشگاه یزد.

۱۱- رحمانی. ح.ر، ۱۳۷۴، آلودگی خاک توسط سرب حاصل از وسائط نقلیه در محدوده برخی از بزرگراههای ایران ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان

۱۲- رحمانی. ح. ر، م. کلباسی و ش.حاج رسولیها،۱۳۷۹، آلودگی گیاه بوسیله سرب حاصل از وسائط نقلیه در محدوده برخی از بزرگراههای ایران ، مجله محیط‌شناسی ، شماره ۲۶، صفحات ۷۷ تا ۸۳.

۱۳- رحمانی.ح.ر، ۱۳۸۸، بررسی تاثیر کاربرد درازمدت کودهای فسفره بر میزان کادمیم خاک و گیاه و مخاطرات زیست محیطی ناشی از آن، گزارش نهایی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

۱۴- سرویس مسایل راهبردی ایران، ۲۴ فروردین ۱۳۸۸، خبرگزاری دانشجویان ایران - تهران

۱۵- کریمیان، ن.ع،۱۳۷۷، پیامدهای زیاده‌روی در مصرف کودهای شیمیایی و فسفری، مجله علمی پژوهشی خاک‌ و آب، جلد۱۲، شماره۴، مؤسسه تحقیقات خاک‌وآب، تهران، ایران.

۱۶- ملکوتی. م. ج، ۱۳۷۵، کشاورزی پایدار و افزایش عملکرد با بهینه‌سازی مصرف کود در ایران، انتشارات سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی.

۱۷- ملکوتی. م. ج، ۱۳۷۸، بررسی وضعیت تعادل عناصر غذایی در خاک‌های ایران، مجله آب، خاک، ماشین، جلد ۱۰، صفحات ۱۲تا ۱۷.

۱۸- ملکوتی. م. ج، م. ترابی و ج. طباطبائی، ۱۳۷۹، اثرات سوء کادمیم و روشهای کاهش غلظت آن در محصولات کشاورزی، نشر آزمون کشاورزی

۱۹- ملکوتی، م. ج وع. شاهرخ‌نیا، ۱۳۷۹، ضرورت تغییر نگرش در مصرف کودهای فسفاته در راستای کاهش کادمیم در مواد غذایی، نشریه فنی ۱۶۴، نشر آموزش کشاورزی.

۲۰- وبسایت آفتاب من، ۲۱ اردیبهشت ماه ۱۳۸۹، www.aftab.ir.

۲۱- Allaway.B.J,۱۹۹۰, Heavy metals in soils, Blackie and Son Ltd, Glassgow London, pp. ۱۷۷-۱۹۶.

۲۲- Bhatt.K,۱۹۹۷, Occurance and distribution of Nitrate and pesticides in Bowdle aquifer, South Dakotau(USA), Environmental Monitoring and Assessment, ۴۷, ۳,۲۲۳-۲۳۷.

۲۳- Bruckler. L, A.D.Cockborne , P.Renault and B. Claudot, ۱۹۹۷, Spacial and temporal variability of Nitrate in irrigated salad crops, Irrigation, Science , ۱۷:۲, ۵۳-۶۱.

۲۴- Busscher. W.J, ۱۹۹۶, Soil , water and air quality research , Coastal plain soil , water and plant research laboratory , Florence , Sc.( Internet).

۲۵- Clift. J, D.Dempsey , L. Pollack and S. Cibula, ۲۰۰۱, Fertilizer and septic waste may be polluting one in ten Michigan rural household wells, the report is available on MEC’S website at http://www.mecprotects . Org/Nitrates. Pdf.( Internet)

۲۶- I.S.O.Dr.no ۳۰۹۱. Determination of Nitrate content ( Refrecne Method).

۲۷- Jinadasa. K.B.P.N, P.J.Milham,C.A.Hawkins, P.S.Cornish, P.A.williams, C.J,Kaldor,and J.P.Conpoy,۱۹۹۷,Heavy metals in the environnent ,survey of cadmium levels in vegetables and soils of greater sydney ,Australia ,J.E nviron ,qual . ۲۹:۹۲۴-۹۳۳

۲۸- Laws,Edward A,۱۹۸۱, Aquatic pollution, an introductory text,by John wiley &sons Inc.

۲۹- Madany,I.M,S.M.Ali, and s.Akter,۱۹۹۰, Assessment of lead in roadside vegtation in bahrain.Environ,Inter.۶:۱۲۳-۱۲۶.

۳۰- Pendias. A.K, and H.Pendias,۱۹۹۲,Trace elements in soils and plants ,V.lead ,Lnd ed ..,Boca Raton Arbor.London, pp .۱۸۷-۱۹۸.

۳۱- Stewart.B.A.,۱۹۸۹, Advancec in soil science Edited by, Vol . ۹,by springer – verley New York Inc

۳۲- Tung.T, ۱۹۸۶, Nitrate pollution, Texas water Resources, Vol. ۱۲, No.۱.(Internet)

۳۳- Us Environmental protection Agency,۱۹۸۳, Process design for land application of municipal sludge, EPA-۶۲۵/۱-۸۳-۰۱۶, Center for Environmental Research Information,Cincinnat

۳۴- Zafar Iqbal.M, R.Mushtag and M shafig, ۲۰۰۰, The effect of.lead and cadmium on treess,The Journal of the Soiciety of municipal Arborists, Vol. ۳۶,no.۱.