طاق بستان, نقش ها و سازهایش

نزدیک کرمانشاه و سر سه راه کرمانشاه, همدان و سنندج دهی است کوچک که نهصد نفر سکنه دارد و طاق بستان نامیده می شود

چگونگی شکل‌گیری و پیدایش طاق‌بستان

نزدیک کرمانشاه و سر سه راه کرمانشاه، همدان و سنندج دهی است کوچک که نهصد نفر سکنه دارد و طاق‌بستان نامیده می‌شود.در فرهنگ جغرافیای ایران طاق‌بستان دهی از دهستان حومه بخش مرکزی شهرستان کرمانشاهان است و در ۹ کیلومتری شمال خاوری کرمانشاه واقع شده است. به قول نویسندهٔ کتاب: ”این ده در سال ۱۳۳۱ سیصد نفر سکنه داشت که همگی مسلمان شیعه و زبان مادری‌شان کردی فارسی بوده است. شغل ساکنان ده زراعت و گله‌داری است و آب از چشمهٔ سراب طاق‌بستان خارج شده و دهکده را آبیاری می‌کرده است.“ مستشرق معروف آلمانی، هرتسفلد، معتقد بود که کلمهٔ طاق‌بستان در اصل طاق‌وستان یا طاق‌وسان بوده و از لغت ویستهم یا بسطام، مشتق شده است.ملک‌الشعرای بهار ضمن اشاره به کتبیهٔ بیستون، از طاق‌بستان هم نام برده است: ”بیستون در اصل بغستان است و تازیان غالباً آن را ”بهستون“ خوانده‌اند و یاقوت گوید بسهتون قریه‌ایست بین همدان و حلوان و اسم او ”ساسبانان“ است و از شرحی که در باب غار شبدیز داده است معلوم می‌دارد که مرادش ”طاق‌وستان“ می‌باشد.“

منصور خلج به نقل از کتاب مروج الذهب، اثر مورخ معروف ”مسعودی“ حجاری‌های طاق‌بستان را از عجایب عالم شمرده و معتقد است که این ناحیه از سیزده قرن پیش از باغ‌های معروف ساسانیان محسوب می‌شده است.آرتور کریستن‌سن هم طاق‌بستان را زیارتگاه آناهیتا می‌داند: ”پادشاهان نخستین ساسانی تا نرسی نقوش خود را در صخره‌های حوالی تخت جمشید کنده بودند. اردشیر و جانشینان او محلی را واقع در کشور ماد قدیم که به اقامتگاه آنها نزدیک‌تر بود، اختیار کردند و آن مکان امروز معروف به طاق‌بستان است و در یک فرسنگی سمت شمال شرقی کرمانشاه و در کنار جاده بزرگت بغداد به همدان ـ که شاهراه کاروانی قدیمی است ـ واقع گردیده است... در طاق‌بستان ـ که از شکاف کوه آن چشمه‌های بزرگ می‌جوشد ـ بدون شک یک زیارتگاه قدیمی وجود داشته، که در ازمنه مزداپرستی گویا مخصوص ستایش آناهیتا بوده است. این کوهی است بی‌دامنه، که مشرف بر استخری و عمارت ییلاقی جدیدی است.“حمیدرضا محبی ضمن اشاره به نقش برجستهٔ طاق‌بستان، دوره‌های تاریخی این اثر هنری را مورد بحث قرار می‌دهد: ”گرانکوه مقدس بیستون در غرب ایران، گنجینه‌های ارزشمندی را از تاریخ این سرزمین کهنسال در دامن خود نگهداری می‌کند. مجموعهٔ آثار نقش برجستهٔ طاق‌بستان در نزدیکی کرمانشاه یکی از آنهاست.در طاق‌بستان به‌طور مشخص سه اثر از سه دورۀ تاریخی ساسانی مشاهده می‌شوند این سه اثر تاریخی عبارت هستند از نقش برجستهٔ منسوب به اردشیر دوم، به سال ۳۸۳ـ۳۸۰، طاق کوچک با نقش برجستهٔ شاپور سوم، به سال ۳۸۸ـ۳۸۳ میلادی و طاق بزرگ به روزگار خسرو دوم، معروف به پرویز، به سال ۶۲۸ـ۵۹۰ میلادی.“به قولی سنگ‌تراشی‌های طاق‌بستان نزدیک کرمانشاه دقیق‌ترین و جالب‌ترین آثار سنگ‌تراشی دوره ساسانی است.طاق‌بستان از دو اطاق متصل به‌هم تشکیل شده است. طاق کوچک‌تر نسبت به طاق بزرگ‌تر سادە‌تر است و آرایش کمتری دارد. اما از نظر باستان‌شناسی اهمیت آن بیش از طاق دیگر است، زیرا دو کتیبه به خط پهلوی در دو طرف این طاق قرار دارد، در ته غار نیز نقش برجستهٔ دو نفر دیده می‌شود. طاق بزرگ‌تر نقوش برجستهٔ بسیار ظریفی دارد و از چند قسمت تشکیل یافته است.در انتهای غار بزرگ پیکرۀ سوارهٔ تراشیده شده که یک سلاح جنگی در دست دارد و در بالای این نقش برجستهٔ صحنهٔ تاج‌گیری شاه به چشم می‌خورد.در دو طرف غار شکارگاه‌های سلطنتی به‌صورت برجسته نقش شده است و شاه سرگرم شکار گراز و گوزن است. در بالای صحنهٔ شکار گراز، نقش برجسته‌ای که مربوط به زمان قاجاریه است، تا حد زیادی از زیبائی غار و نقش‌های اعجاب‌انگیزش کاسته است.در بیرون و بالای طاق بزرگ دو فرشته روبه‌روی هم حجاری شده‌اند که نواری در یک دست و ظرفی در دست دیگر دارند و گل‌ها و برگ‌های آرایشی زیبائی گرداگرد طاق را احاطه کرده‌اند. پلکانی نیمه خراب ـ که بین دو طاق قرار دارد ـ در گذشته به جایگاهی که بالای طاق بزرگ بوه و کنگره‌های آن هنوز باقی است، منتهی می‌شده است.کمی دورتر از غار کوچک، صحنهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم در دل کوه نقش بسته است و کنار آن عمارتی دو طبقه ـ که در دورهٔ قاجار ساخته شده است ـ به چشم می‌خورد. در بیرون طاق‌ها چند سرستون دیده می‌شود.

بررسی نقش دو فرشته در بیرون طاق بزرگ

این دو فرشته در بالای طاق بزرگ روبه‌روی هم حجاری شده‌اند و هر یک تاج افتخاری با نوارهای مواج در یک دست و ظرفی پر از مروارید در دست دیگر دارند. گرداگرد طاق را گل‌های لاله و برگ‌های آرایشی زیبائی پوشانده است. در وسط طاق و بین دو فرشته، نقش برجستهٔ هلالی به چشم می‌خورد.حجاری فرشتهٔ طرف راست، کامل و تقریباً بی‌نقص است. اما از فرشتهٔ طرف چپ تنها سر و دستی ـ که نوار را گرفته ـ باقی‌مانده است.باستان‌شناسان در مورد سبک حجاری این دو فرشته، عقاید مختلفی دارند. برخی سازندهٔ آن را رومی و گروهی یونانی می‌خوانند؛ عده‌ای هم معتقدند که بین هنر حجاری ساسانی و رومی اختلاف چندانی نیست.بالای طاق بزرگ کنگره‌هائی دیده می‌شود که یاد‌آور برخی از قصرها و ابنیهٔ هخامنشی است. این‌گونه کنگره‌ها لبهٔ بالای بسیاری از بناهای دوران ساسانی را تشکیل می‌دادند. آنها به‌طور متفاوتی جان‌پناه دندانه‌دار دفاعی زمان آشور را به یاد می‌آورند که منشاء این کنگره‌ها هستند. وجود کنگره‌ها در تاج‌های شاهی نشان می‌دهد که آنها چون نمادهای موثری از نیروی پشتیبانی احساس می‌شوند. شاید استفاده از این طرح مفهوم دیگری به جزء تزئین صرف داشته است و آن جنبهٔ خوش‌یمنی و محافظت بوده است. تعدادی از کنگره‌ها به لحاظ این‌که قرینه بودن آن حفظ شود، هفت عدد است. دور طاق طناب‌گونهٔ ضخیمی از سنگ تراشیده شده است. این طناب‌گونه در انتهای خود در دو سوی طاق، توسط نوارهائی که مشابه نشان‌های شاهی نقش‌های ساسانی است، به‌سوی بالای طاق امتداد یافته‌اند. این تزئین مطمئناً حالت نمادینی داشته است، چرا که از نقش‌های گل و گیاه ترکیب شده و در سایر بناهای ساسانی به‌صورت تزئینات گچ‌بری مشاهده گردیده است.عده‌ای از محققان اظهار می‌دارند که این دو فرشته بالدار همان ”نیکه“ الههٔ پیروزی یونانیان باستان است و این حجاری تحت‌تأثیر هنر یونانی به‌وجود آمده است... نقش برجستهٔ فرشته بالدار بدین‌صورت که در طاق‌بستان مشاهده می‌شود، در نقش برجستهٔ فتح شاپور اول در بیشاپور، که نشان مشابهی را در دست دارد، نیز دیده می‌شود...پایه‌های طاق دارای نقوش بسیار ظریفی است به شکل درختی که شاخسارهای آن پیچیده‌اند و برگی به شکل برگ کنگره دارند و به گل شگفت‌انگیزی منتهی می‌شوند. هرتسفلد این درخت را نمونه‌ای از درخت زندگی می‌داند که در افسانه‌های کهن ایران و روایات مزدیسنی به صور گوناگون از آن یاد کرده‌اند. قدما این درخت را شفادهندهٔ هر مرض می‌دانستند...نگاهی کلی به نمای بیرونی طاق بزرگ احساسی از سبکبالی و نشاط به بیننده منتقل می‌کند. همه چیز در حال شکوفائی، پرواز و اهتراز است. انتهای نوار تزئین شدهٔ دور طاق به سمت بالا گرایش یافته احساس پرواز و سبکبالی فرشتگان را تشدید می‌کند.“

---