این کتابخانه همیشه باز است

شاید تا همین چند سال پیش تصور این که در خانه بنشینیم و کتاب مورد علاقه مان را تنها با یک جستجوی کوچک در دنیای بزرگ وب ورق بزنیم کاملا غیر ممکن بود

شاید تا همین چند سال پیش تصور این که در خانه بنشینیم و کتاب مورد علاقه مان را تنها با یک جستجوی کوچک در دنیای بزرگ وب ورق بزنیم کاملا غیر ممکن بود اما امروزه نه تنها انواع و اقسام کتابها را می توان از این طریق تهیه کرد ، بلکه حتی امکان گشت و گذار در قفسه های معروف ترین کتابخانه ها و دسترسی به نایاب ترین نسخه های کتاب در کسری از زمان به وجود آمده است.

راه اندازی کتابخانه الکترونیک دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی هم برای بسیاری از محققان کشورمان فرصتی بسیار استثنایی است ، چرا که امکان دسترسی به بیش از ۵ هزار عنوان مقاله به صورت تمام متن برای آنها ایجاد شده البته ناگفته نماند استفاده از این سرویس در خارج از کشور هم میسر است و اعضای هیات علمی که بیشتر برای شرکت در کنگره های مختلف در خارج از ایران به سر می برند همچنان به منابع دسترسی خواهند داشت.

در ضمن سیستم نرم افزاری پیشرفته ای که برای اتصال شبکه کتابخانه ایجاد شده است ، یکی از پیچیده ترین سیستم هایی است که می تواند برای محقق امکان دسترسی همزمان به چند لینک را فراهم کند.

در دایره المعارف ویکی پدیا (دایره المعارف رایگان اینترنتی) کتابخانه دیجیتالی این گونه شرح داده شده است : کتابخانه ای که مجموعه های ذخیره شده در آن به شکل الکترونیکی (مجموعه های چاپی ، میکروفرم یا اشکال دیگر منابع) و قابل دسترسی به وسیله رایانه است.

این مجموعه های الکترونیکی ممکن است به صورت محلی یا از طریق شبکه های اینترنتی قابل دسترسی باشند هر چند اسامی قدیمی تر کتابخانه الکترونیکی ، کتابخانه مجازی نیز به کاربرده شده است و این روزها کتابخانه الکترونیکی اغلب به پورتال هایی که به وسیله موسسات دولتی فراهم شده اطلاق می شود. اولین بار اصطلاح کتابخانه دیجیتالی در مکتوبات در سال ۱۹۸۸ در گزارشی به موسسه تحقیقات ملی به کار رفته است و این اصطلاح سال ۱۹۹۴ از سوی برخی سازمان ها از جمله ناسا رایج شد. وانه وار بوش ، رئیس مرکز تحقیقات و پژوهش های علمی در مقاله ای با عنوان «آن گونه که می اندیشیم» که ماهنامه آتلانتیک در جولای ۱۹۴۵ آن را چاپ کرد نظریه جدیدی در حوزه دسترسی به اطلاعات ارائه و ماشینی به نام ممکس را معرفی کرد. این ماشین قادر بود تمام مطالب کتابها و دیگر مدارک موجود در کتابخانه شخصی هر فرد را ذخیره کند و آغازگر ایده دسترسی آسان و با اشاره انگشت به اطلاعات ایده ای که امروزه کتابخانه دیجیتالی نامیده می شود بود که با پیشرفت فناوری اطلاعات رشد یافت اما با ظهور رایانه ها مفهوم دسترسی به اطلاعات بر پایگاه های بزرگ کتابشناختی متمرکز شد. امروزه بازیابی پیوسته اطلاعات و نظام دسترسی همگانی جزو لاینفک کتابخانه هاست.

از زمان اتصال رایانه ها به شبکه های بزرگ و شکل گیری اینترنت ، این مفهوم دوباره گسترش یافت و گرایش تحقیقات به سوی ایجاد کتابخانه هایی با اطلاعات دیجیتالی که می توانست توسط هر شخص و در هر نقطه دنیا قابل دسترس باشد، جهت یافت.

اولین کتابخانه الکترونیکی در جهان در شهرهای شیکاگو و ایلی نویز ایالات متحده در سال ۱۹۹۱ ایجاد شدند و آغاز به کار کردند اما کم کم ایجاد کتابخانه های الکترونیکی به صورت طرحهای ملی در دیگر کشورها شکل گرفت.

به طور کلی دسترسی از مداخل مختلف به اطلاعات مدارک ، تسهیل دسترسی به اطلاعات ، سرعت در دسترسی به اطلاعات ، امکان دسترسی همزمان به اطلاعات چند مدرک ، مدیریت اطلاعات و دانش ، عدم محدودیت مکانی و زمانی در استفاده ، کاهش حجم فیزیکی مدارک ، امکانات فرامتنی ، چند کاربر بودن ، کاربرد بهتر اطلاعات ، تعامل و همکاری راحت تر میان پژوهشگران ، روزآمد سازی سریع و آسان اطلاعات ، دسترسی به صورت مختلف از اطلاعات ، امکان برقراری ارتباط بین کتابخانه های دیجیتالی وکاهش شکاف دیجیتالی از جمله ویژگی های کتابخانه های دیجیتالی هستند.

● دسترسی با یک کلیک

دسترسی به بیشتر بانکهای اطلاعاتی منوط به پرداخت هزینه استفاده از این بانکهاست که معمولا از سوی وزارتخانه ها یا دانشگاه ها پرداخت می شود و پژوهشگران با حضور در محل دانشگاه مربوط به استفاده از منابع الکترونیک می پردازند یا با دریافت Account از دانشگاه ، در منزل از امکان دسترسی به این گونه منابع استفاده می کنند هر چند استفاده از Account دانشگاه در منزل تا حدی مشکل مراجعه حضوری به محل کتابخانه یا سایت دانشگاه را برطرف می کند اما اغلب به دلیل مشکلات زیرساختی سایتهای مراکز و کم بودن پهنای باند آنها دانلود منابع بسختی صورت می گیرد.

به گفته مومن زاده برای رفع این مشکل کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برای اولین بار در خاورمیانه اقدام به استفاده از طرح Athens کرده است.

مومن زاده می افزاید: در این طرح اعضای مجاز به استفاده از منابع الکترونیک دانشگاه مثل اعضای هیات علمی و دانشجویان Username و Password دریافت خواهند کرد و با ارائه آن به سایت کتابخانه دیجیتال این دانشگاه به عنوان فرد مجاز به استفاده از منابع شناخته خواهند شد و به این ترتیب نه تنها به مراجعه حضوری به دانشگاه نیاز نخواهند داشت بلکه ضرورت اتصال به اینترنت از طریق IP دانشگاه در منزل هم برطرف خواهد شد و اعضا می توانند با استفاده از ISPهای پرسرعت به اینترنت متصل شوند و با ارائه نام کاربری و رمز به سایت کتابخانه دیجیتال دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به عنوان فرد مجاز از منابع استفاده کنند.

البته ناگفته نماند استفاده از این سرویس در خارج از کشور هم میسر است و اعضای هیات علمی که بیشتر برای شرکت در کنگره های مختلف در خارج از ایران به سر می برند همچنان به منابع دسترسی خواهند داشت.

به گفته دکتر سیروس مومن زاده ، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ، در ایران کتابخانه مرکزی الکترونیکی دانشگاه علوم پزشکی تهران ، کتابخانه الکترونیکی دانشگاه علوم پزشکی فارس (شیراز) و کتابخانه الکترونیکی سلامت در حال فعالیت هستند. کتابخانه الکترونیکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز علاوه بر ارائه خدمات الکترونیکی اعم از چکیده پایان نامه ، موجودی نشریات لاتین ، چکیده طرحهای پژوهشی ، فهرست کتابهای تخصصی ، کتابهای الکترونیکی تخصصی ، شیوه ای تازه را برای دسترسی آسان و ساده به منابع در اختیار اعضای خود قرار داده که در خاورمیانه منحصر به فرد است.

● همگام با جهان

به طورکلی هم اکنون بیش از ۲۰۰۰ سازمان از ۱۰۰ کشور دنیا از سرویس Athens استفاده می کنند و در مجموع بیش از ۴ میلیون کاربر در دنیا عضو این سرویس هستند.

Athens برگرفته از authentication services و به معنای سیستم شناسایی کاربر است.

در کشور ما هم سرویس Athensبه وسیله یک شرکت ایرانی ارائه شده و طراح و پشتیبان اصلی این طرح موسسه Eduserv Technologies Limited در انگلستان است.

طرح مدیریت کنترل دسترسی به منابع الکترونیک از سوی اعضای مجاز ، سال ۱۹۹۴ در این موسسه پایه ریزی شد و از سال ۱۹۹۶ به بهره برداری رسید و برای اولین بار در ایران از این روش در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی استفاده می شود.به گفته مومن زاده ، از تابستان ۱۳۸۶ با ورود اطلاعات موجودی نشریات لاتین در نرم افزار مدیریت کتابخانه راه اندازی کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی طی ۳ مرحله آغاز شده و درحال تکمیل است.

مرحله اول ، توسعه و تجهیزکردن بخش اطلاع رسانی و مرکز آموزش کتابخانه الکترونیکی به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری مورد نیاز و تهیه منابع الکترونیکی تخصصی ، مرحله دوم الکترونیکی کردن متن کامل پایان نامه ها، طرحهای پژوهشی ، مقالات مجلات فارسی تخصصی دانشگاه ، افزایش نسخه های کتابهای الکترونیکی و در نهایت مرحله سوم تهیه نسخ قدیمی کتب ، مجلات با برنامه مدون روزآمدسازی همه منابع ، مدیریت یکپارچه دسترسی به همه منابع علمی دانشگاه از همه واحدهای تابع در سراسر دنیا برای استادان و دانشجویان دانشگاه است.

اجرای این طرح ، بدون محدودیت زمانی و مکانی ، دسترسی به منابع را برای اعضا از هر نقطه بدون نیاز اتصال به پورتال دانشگاه امکان پذیر کرده است.

مومن زاده می افزاید: دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با توجه به تجربیاتش در این مدت کوتاه پیشنهاد می کند که طرح برای دیگر دانشگاه ها بسیار قابل استفاده خواهد بود و نیز در صورتی که وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی همان طور که از طریق کنسرسیوم نشریات تخصصی لاتین را برای دانشگاه ها فراهم می کند ، اشتراک این طرح را نیز از طریق کنسرسیوم انجام دهد. مومن زاده در پایان درباره آینده این طرح می گوید: هم اکنون حدود ۲هزار و ۶۷۰ نفر کاربر در این کتابخانه الکترونیک فعالیت می کنند که بزودی زمینه برای ۵هزار کاربر جدید فراهم می شود. به طور کلی تاکنون عملکرد این طرح بسیار خوب و کارآمد بوده است ولی با این حال ، کتابخانه مرکزی در حال انجام پژوهشی در ارتباط با بررسی میزان رضایت استفاده کنندگان از طرح و نیز نیازسنجی به منظور بهینه سازی خدمات و منابع است.

بهاره صفوی