سرگشتگی هایم را در نقش سقراط یافتم

گفت وگو با فرهاد آئیش, بازیگر نمایش « سقراط»

فرهاد آئیش امروز، یکی از مهم‌ترین هنرمندان عرصه سینما، تئاتر و تلویزیون ایران است. او بارها و بارها با پرکاری بی‌وقفه و تنوع آثارش این اهمیت را نشان داده است. آئیش چه در مقام نویسنده و کارگردان و چه به عنوان بازیگر در هر کجا حضور داشته باشد، تاثیر شگرف خود را در نتیجه نهایی کار به جا خواهد گذاشت. او این روزها به جلد فیلسوف شهیر یونانی، سقراط رفته تا شاهد یکی از پرمخاطب‌ترین و به زعم عده‌یی بهترین نمایش‌های سال جاری باشیم. نمایش «سقراط» به نویسندگی و کارگردانی حمیدرضا نعیمی طی مدت اجرای خود در تالار وحدت موفق شده بسیاری از علاقه‌مندان جدی و پیگیر تئاتر را به وجد بیاورد. سقراطی که آئیش روی صحنه تالار وحدت زنده کرده، شاید از بسیاری جهات، ربط چندانی به شخصیت حقیقی «سقراط فیلسوف و دانشمند» نداشته باشد اما دست‌کم این ویژگی را دارد که آئیش را به عنوان بازیگری توانا و خلاق، همچنان محبوب مردم معرفی کند. آئیش همزمان با اجرای این نمایش، مجموعه تلویزیونی «باغ سرهنگ» را نیز در حال پخش دارد که طبق انتظارهای قبلی باز هم با استقبال گرم هوادارانش مواجه شد. اجرای این نمایش تمام شده است ولی در جدول اجراهای جشنواره، دو اجرا نیز برای نمایش «سقراط» در نظر گرفته شده است. به بهانه اجراهای موفقیت‌آمیز این نمایش، پای حرف‌های آئیش نشستیم.

در جوانی درباره سقراط مطالبی خوانده بودم اما گسترده نبود. از دو ماه پیش تا امروز، تقریبا تمام کارهای خصوصی زندگی‌ام را حذف کردم تا فرصت بیشتری برای ارتباط عمیق‌تر با نقش داشته باشم. با نقش زندگی کردم تا بیشتر احساسش کنم. همیشه سعی می‌کنم در نقش‌های مهم و تاثیرگذار، از طریق تراپی به خودشناسی و رشد شخصیت برسم. ارتباط من با سقراط یک رابطه طریقتی بود

در حوزه تئاتر کمتر شاهد همکاری شما با کارگردانان دیگر بوده‌ایم. چون خودتان کارگردان هستید نمی‌توانید به دیگران اعتماد کنید یا دلیل دیگری دارد؟

با توجه به کمبود وقت، ترجیح می‌دهم مشغول بازی در نمایش خودم و مائده طهماسبی باشم و مابقی زمانم را در پروژه‌های بزرگ‌تر سپری کنم. سیستم کاری من حسی است نه تکنیکی و تلاش می‌کنم نقش در من شکل بگیرد. اگر کارگردانی وقت نداشته باشد و این فرصت را در اختیارم نگذارد نمی‌توانم نقش را به شیوه‌ درست اجرا کنم و تمرکز و خلاقیتم را از دست می‌دهم. باید به کارگردان اعتماد کنم. اگر کارگردان به من این زمان را بدهد تا با سیستم خودم کار را شروع کنم، بسیار حرف گوش کن و وفادار به نقش خواهم بود و اجزای کار را طبق خواسته او پیش می‌برم. در این روش من از کل به جزء می‌رسم. خودم فکر می‌کنم این ضعف کار من است اما گاهی به صورت یک قدرت نمایان می‌شود چون این توانایی در من به وجود می‌آید تا در نقش غرق شوم و با تمام وجود و حسم آن را اجرا کنم.

حمیدرضا نعیمی در یکی از مصاحبه‌هایش گفته بود هرگز تصور نمی‌کردم فرهاد آئیش نقش سقراط را بپذیرد. قبلا به شما پیشنهادی شده بود که شما رد کرده باشید؟

من و مائده طهماسبی در کار و زندگی به هم مشاوره می‌دهیم. او هر بار پیشنهاد می‌داد با نعیمی همکاری داشته باشم چون با کارهای او آشناست. نعیمی نویسنده و کارگردان خوب و خوشفکری است. از طرف او چند پیشنهاد داشتم اما به دلیل مشغله کاری نتوانستم بپذیرم. بسیار متاسف شدم که در نمایش فاست نتوانستم با او کار کنم.

قبل از خواندن نمایشنامه، نقش را قبول کردید؟

بله، نعیمی گفت نقش سقراط را برایم در نظر گرفته است و من با توجه به اعتمادی که به نوشته‌های او داشتم، نقش را پذیرفتم. هر چند بعد از خواندن نمایشنامه، به این کار اطمینان بیشتری پیدا کردم. سقراط یک شاه نقش است و هیچ بازیگری چنین فرصتی را از دست نمی‌دهد. قبل از شروع کار و حین تمرین‌های اول و دوم، در مصاحبه‌یی گفتم، این چالشی‌ترین نقشی است که در زندگیم اجرا کرده‌ام. آنقدر جزییات دارد که همه تمرکز بازیگر را به خود معطوف می‌کند.

از زندگی سقراط به جز نوشته‌های افلاطون و دیگر شاگردانش، اطلاعات زیادی در دست نیست.

آیا با سقراط آشنا بودید و به لحاظ فکری در زندگی‌تان تاثیر داشت یا در مرحله پرداخت این نقش با او مواجه شدید؟

در جوانی درباره‌اش مطالبی خوانده بودم اما گسترده نبود. از دو ماه پیش تا امروز، تقریبا تمام کارهای خصوصی زندگی‌ام را حذف کردم تا فرصت بیشتری برای ارتباط عمیق‌تر با نقش داشته باشم. با نقش زندگی کردم تا بیشتر احساسش کنم. همیشه سعی می‌کنم در نقش‌های مهم و تاثیرگذار، از طریق تراپی به خودشناسی و رشد شخصیت برسم. ارتباط من با سقراط یک رابطه طریقتی بود. نقش سقراط لزوما و فقط تاریخی نیست و کارگردان از من خواست سقراطی را اجرا کنم که شخصیت خودم هم در آن باشد. موقعیت بی‌نظیری بود که بتوانم در نقشم غوطه‌ور شوم و به ارتباط انسانی دست پیدا کنم. رسیدن به این نقش برایم مثل چیدن مهره‌های بازی دومینو تداومی بود. بخش‌های مختلف را کنار هم گذاشتم و قدم به قدم با اجرای نقشم پیش رفتم.

باورهای شما با نعیمی درباره سقراط تداخلی در اجرای نقش داشت؟

نخستین باری که متن نعیمی را خواندم احساس کردم ایراد دارد چون به تصور من، سقراط برای خودش لزوما رسالت قایل نیست باور نمی‌کردم سقراط متلک‌هایی را بگوید با پیش‌فرض. اما پس از مطالعه بیشتر و بازی نقش سقراط متوجه شدم این پیش‌فرض غلط بوده و سقراط برای خودش رسالت قائل است. سقراط و مسیح بسیار شبیه به هم هستند. قلندر بودن، رها بودن و فیلسوفانه زندگی کردن آنها برایم بسیار جذاب است. بین فلاسفه مشهور یونان هم سقراط بیش از هر فیلسوف دیگری رگه‌های معنوی در گفتار و شیوه تفکرش دیده می‌شود.

این متن براساس مستندات نوشته شده است اما گویا نقش تئودوته در واقعیت وجود نداشته است.

بله، نویسنده در این نگاه، قضاوت، عکس‌العمل و حرف خودش را نسبت به شخصیت و زندگی سقراط دارد. اینها سوبژکتیو و ذهنی است. رابطه سقراط با همسرش در نمایش هم لزوماً مطابق اطلاعات بیان شده از زندگی او نیست. کمتر دیده‌ایم به همسر سقراط حق داده شود و همیشه از او به عنوان زنی آزاردهنده در زندگی سقراط یاد شده است. اما در این نمایش، لزوما اینگونه است و مخاطب می‌تواند به همسر او حق بدهد.

هنگام مشاهده نمایش این موضوع به ذهن مخاطب القا می‌شود که عدم رسیدگی به خانواده و موقعیت اجتماعی، دو وجه از نقاط ضعف و قوت سقراط در نمایش است. موافق هستید؟

متن نعیمی، سقراط را در مقابل سوال‌هایی قرار داده است که در نوشته‌های دیگر ندیده‌ام. حتی تصور می‌کنم این سوال‌ها در ذهن خود سقراط هم ایجاد شده باشد. مثلا سقراط زیاد طرفدار حقوق زنان نبود. هر گاه فمنیست‌ها بخواهند فیلسوفی را به سخره بگیرند به نیچه یا سقراط اشاره می‌کنند. نویسنده با ظرافت خاصی شرایط خانوادگی و موقعیت اجتماعی سقراط را در کنار هم عنوان کرده است.

فکر نمی‌کنید اگر نعیمی، سقراط را با ویژگی‌هایی که برای مخاطب شناخته شده است به تصویر می‌کشید موفق‌تر بود؟

اگر مخاطب درباره سقراط تحقیق کند به نتیجه‌یی برخلاف نمایشنامه نعیمی نمی‌رسد. ما نمی‌دانیم سقراط که بوده و چگونه زندگی کرده است. نگاه من، نعیمی یا افلاطون هم درباره او کامل نیست. به یادمان باشد در تئاتر، واقعیت داستان، واقعیت زندگی نیست. نخستین اشکال من به متن نعیمی، تصورم از سقراط بود. به نظر من او شخصی چاق با بینی و صورت پهن بوده است. پس چرا من؟ صورت من بیشتر شبیه به افلاطون است. اما نعیمی به من گفت نمی‌خواهد لزوما سقراط تاریخی را به نمایش بگذارد و از من خواست خودم باشم. من هم گاهی حین کار وسواس به خرج می‌دادم که مردم می‌خواهند سقراط واقعی را ببینند و ما نباید چیزی که اتفاق نیفتاده را روایت کنیم. اما هدف اصلی نوشتن یک تئاتر صرفا تاریخی نبوده است. بلکه هدف، تا حدی استفاده از مینیمم شخصیت سقراط برای بیان دغدغه‌های مخاطب و در نهایت همزاد پنداری او با نمایش است. این نمایش، تئاتر عینی و تاریخ نگاری نیست. موقعیت ذهنی و سوبژکتیو است. حتی دکور نمایش هم نگاه نوینی به تئاتر دارد و فضای فکر کردن را برای مخاطب ایجاد می‌کند.

شما نقش را به شکلی اجرا کردید که بسیاری از مخاطبان هنگام ترک صندلی، معتقد بودند هیچ کس جز فرهاد آئیش نمی‌توانست نقش را به این زیبایی اجرا کند. چگونه توانستید نقشی که مخاطب کمتر با شخصیت او آشناست به این اندازه باورپذیر اجرا کنید؟

مطمئنا کسی نمی‌تواند مانند من این سقراطی که شما دیده‌اید را اجرا کند ولی من معتقدم که کسان دیگری هستند که می‌توانند سقراط تاریخی را عینی‌تر و درست‌تر ارائه دهند. خودم اعتقاد داشتم و هنوز هم دارم که اگر سعید پورصمیمی یا بهزاد فراهانی این نقش را بازی کنند، به سقراط واقعی نزدیک‌تر شوند. اما این انتخاب کارگردان بود که ترکیبی از من و سقراط اجرا شود. مخاطب نقش را می‌پذیرد چون خود واقعی فرهاد آئیش را در اجرای من می‌بیند.

وقتی داستان‌های مربوط به سقراط را می‌خوانیم استقامت خاصی در شخصیت او می‌بینیم که در شما هم دیده می‌شود. اما در ادامه نمایش، شیدایی عجیبی در شخصیت سقراط دیده می‌شود که فراموش می‌کنیم فرهاد آئیش آن را اجرا می‌کند. نظر خودتان چیست؟

هنگام بازی در این نقش، در واقعیتی زندگی کردم که بسیار ملموس‌تر از واقعیت زندگی خودم بود. من با خودم بیگانه‌تر از کاراکتر سقراط بودم. همه حیرت‌ها و سرگشتگی‌های زندگی‌ام را در نقش سقراط یافتم. این تشابه شخصیت را نعیمی بسیار زیرکانه و رندانه دید و حتی اردشیر صالح‌پور هم پس از دیدن این نمایش، با نعیمی موافق بود. این دیگر بازیگری و تکنیک نیست. من در نقش سقراط گم شدم و در گم‌گشتگی او به دنبال خودم بودم.

چطور ویژگی هشیار بودن در عین حال مجنون بودن را در نقش اجرا کردید؟

نعیمی معتقد است فرهاد آئیش نبوغ و جنون را با هم دارد. این مورد نیز دقیقا به شخصیت خودم باز می‌گردد. کسانی که به من نزدیکند می‌دانند که من مابین ترس و استواری زندگی کرده‌ام. پرسش‌های زیادی درباره هستی و زندگی دارم و این ویژگی من، برای نقش سقراط مناسب بود و اتفاقاتی که هنگام اجرای نقش افتاد و رابطه خاصی که مخاطب با نقش گرفت برای من قوت قلب است. اما نمی‌دانم سقراط این بوده یا نه.

در مطالعاتی که شما و نعیمی داشتید آیا سقراط شخصیت طنازی بوده است؟

خوانده‌ام که او شوخ طبع بوده و افراد زیادی او را دوست داشتند. من سقراط دوست داشتنی را ارائه دادم. متن نمایش، طنزها و نقدهای امروزی دارد و این متعلق به تئاتر است نه واقع‌گرایی. درست است که شخصیت سقراط هم طنز داشته اما نمی‌دانم نوع طنز او با من یکی بوده است یا نه. این کار مجموعه‌یی از متن، کارگردانی و انتخاب من برای ایفای این نقش است که موقعیت باورپذیر را ایجاد می‌کند و مخاطب با آن ارتباط موثر برقرار می‌کند.

شما شخصیت شوخی هستید و در زندگی واقعی هم همه با روحیه طناز شما آشنا هستند. به متن نمایش از شوخ‌طبعی غریزی‌تان اضافه کرده‌اید؟

من به متن بسیار وفادار بودم در واقع نه چیزی به متن اضافه کردم و نه کم. اگر هم تغییری در متن داده شده است خود آقای نعیمی انجام داده است. اما گاهی در بعضی از کارها تعدادی از دیالوگ‌ها بامزه است اما مخاطب با اینکه شوخی دیالوگ را درک می‌کند، نمی‌خندد. این موضوع برای من معمولا چالش است و باید راهی برای خنداندن مخاطبانم بیابم و فکر می‌کنم در این محدوده موفق شدم. من دوست دارم از هشت دیالوگی که می‌تواند کمیک باشد لااقل هفت لبخند بگیرم. در ادامه اجرا کارگردان به این نتیجه رسید که برخی از دیالوگ‌ها خیلی کمیک هستند و حذفشان کرد. جنس شوخی در این نمایش هم باید از نوعی باشد که به متن ضربه نزند. چالش این نقش برای من زمانی بود که بتوانم مجموعه‌یی از فرهاد آئیش، سقراط و کمدی را به شیوه‌یی که به مفاهیم اصلی نمایش لطمه نزند و باورپذیر باشد را اجرا کنم.

هنگام اجرای نقش چه وجه تشابهی از سقراط و خودتان یافتید؟

در یکی از دیالوگ‌های این نمایش می‌شنویم، من یک چیز می‌دانم و آن چیز این است که هیچ چیز نمی‌دانم. این جمله درباره من صدق می‌کند. من همیشه در مقابل هستی، مبهوت و حیرت‌زده‌ام و همیشه با تردید به همه‌چیز می‌نگرم. سقراط مدعی است که چیزی نمی‌داند اما فکر می‌کنم به این دلیل که معتقد به رسالتش بوده تصور می‌کرد جاهایی درست فکر می‌کند. تشابه دیگر، گم‌گشتگی سقراط در زندگی است. سیار و حیرت زده بودن او من را به این شخصیت نزدیک کرد.

به نظر سقراط بیشتر یک منتقد اجتماعی بوده است، تا یک منتقد سیاسی. شما این موضوع را قبول دارید؟

نمی‌دانم، من همیشه با هنر شخصی برخورد کرده‌ام و به اندازه سقراط منتقد نیستم. نمی‌توانم درباره مشکلات اجتماعی به طور قطع انتقاد کنم.

قبول دارید این نقش از نظر مخاطب، یکی از شاخص‌ترین و تاثیرگذارترین نقش کارنامه حرفه‌یی‌تان است؟

بازی من در فیلم «مکس» با توجه به گذشت سال‌ها هنوز به‌یادمانده است و روی مخاطب تاثیر گذاشت. من نقش‌های متفاوتی را اجرا کردم که به همین اندازه برای‌شان وقت و انرژی گذاشتم. فکر می‌کنم اگر نقش سقراط شاخص‌تر از مابقی نقش‌ها به نظر می‌آید، دلیل اصلی‌اش مطرح شدن مسائل روز اجتماعی ما در این نمایش است. در واقع نمایش سقراط تاثیرگذارترین نمایشی است که من تا به حال در آن بازی کرده‌ام. خوشحالم که در این نمایش، نقاط مثبت زیادی وجود داشت و ذهن کسی در جنبه تاریخی نقش درگیر نشد.

پیش‌بینی این همه استقبال از نمایش را می‌کردید؟

تا حدی بله اما همه اعضای گروه نگران بودند. چون اجرا در تالار وحدت به دلیل موقعیت سالن، بسیار حساس است و یک اشتباه می‌تواند کل نمایش را تحت تاثیر قرار دهد. از طرفی من توانایی دیگر بازیگران را نمی‌شناختم. در تمرین‌ها به خوبی اجرا نبودند و من فکر می‌کنم بهترین افراد برای این نمایش انتخاب شدند.

نقش‌های تاریخی، نقش‌های لب مرزی است و گاهی ممکن است مخاطب با بازیگر ارتباط برقرار نکند. باز هم چنین نقش‌هایی را می‌پذیرید؟

من نسبت به انتخاب نقش‌های تاریخی کمی تامل می‌کنم چون هیچ ابتکار عملی در کار نیست و باید شخصیت فرد را بدون کم و کاست ایفا کنید و همیشه نگرانم که با شخصیت واقعی در تضاد باشد. البته دوست دارم نقش گاندی یا کالیگولا را اجرا کنم. جنبه‌های انسانی و سرگشتگی کالیگولا را به شیوه‌یی دوست داشتنی اجرا کنم تا مخاطب دلیل رسیدن او به شخصیت منفی را درک کند.

مهدخت اکرمی