قیام کلنل محمدتقی خان پسیان

با بررسی سرنوشت ملتها دورانهای , بحرانی و لحظات حساس زیادی می توان یافت ایران از اواخر حکومت محمد شاه قاجار دستخوش تحولات اجتماعی بوده و قیام باب ـ قیام تنباکو ـ انقلاب مشروطه ـ قیام گیلان ـ تبریز و خراسان ظهور احزاب و گروههای سیاسی مختلف و رشد و توسعه اندیشه های ضد استبدادی نشان دهنده نا آرامی و خیزش های مردمی در کشور ماست اگرچه اغلب آنها به شکست انجامید , یا به انحراف کشیده شد

● مقدمه

با بررسی سرنوشت ملتها دورانهای ، بحرانی و لحظات حساس زیادی می توان یافت ایران از اواخر حکومت محمد شاه قاجار دستخوش تحولات اجتماعی بوده و قیام باب ـ‌ قیام تنباکو ـ‌ انقلاب مشروطه ـ قیام گیلان ـ تبریز و خراسان ظهور احزاب و گروههای سیاسی مختلف و رشد و توسعه اندیشه های ضد استبدادی نشان دهنده نا آرامی و خیزش های مردمی در کشور ماست اگرچه اغلب آنها به شکست انجامید ، یا به انحراف کشیده شد .

دوره جنگ جهانی اول و سالهای اولیه پس از آن برای ایران دوره حساس بود و ایران دستخوش تغییر و تحول بود . در این دوره بود که گروهی آگاه و آزادی خواه مبارزه با وقایع شومی که در حال شکل گرفتن بود پرداختند و سعی کردند جلوی کسانی را که بازیچه سیاستهای بیگانه قرار گرفته بودند را بگیرند و کلنل محمد تقی خان ، پسیان در زمره این گروه قرار داشت . مطالعه تاریخ زندگی این افراد نه تنها ما را با دلاوریهای هموطنان خود در برابر مستبدین و استعمارگران آشنا می کند بلکه درس آزادگی و از خود گذشتگی را که از ویژگیهای مردم این سرزمین می باشد را در اذهان زنده نگه می دارد .

در شرایطی که کشورهای استعماری با تکیه بر عوامل داخلی خود تلاش میکردند از لحاظ سیاسی و اجتماعی ایران را در کنترل خود داشته باشند . او در برابر حاکمیت سیاسی منحرف عصر خود به مبارزه برخاست و تسلیم را نپذیرفت تا در این راه جان باخت .

● سابقه خانواده پسیان و کلنل محمد تقی خان پسیان

خانواده پسیان دارای سابقه تاریخی درخشانی می باشند و این خانواده پس از سلطه روسها بر مناطق قفقاز و آن سوی رودخانه ارس ،‌ حاضر نشدند تابعیت بیگانگان را بپذیرند . وطایفه کرد زبان پسیان به ایران مهاجرت کردند . و گروهی از آنان مشاغل نظامی را پیشه خود ساخته وحتی موردتوجه شخصیتهایی مثل امیرکبیر و حسنعلی خان امیر نظام نیز بوده اند (۱) و دوتن از آنها بنامهای سلطان غلام رضا خان پسیان و یاورعلیقلی خان پسیان در جنگ جهانی اول در برخورد با انگلیس ها به شهادت رسیدند . (۲)

محمد تقی خان پسیان فرزند یاور محمد باقر خان عنایت السلطان بود که در ۱۳۰۹ ق در تبریز دیده به جهان گشود و مقداری آموزش در مکتب خانه و با تأسیس مدرسه لقمانیه تبریز در ۱۳۱۶ ق / ۱۲۷۷ خورشیدی توسط لقمان الملک که از نو گرایان تبریزی بنا شده بود ، وارد این مدرسه گشت .

تبریز محل اقامت و تحصیل پسیان یکی از شهرهای پیشرو در ایجاد اصلاحات و نهضت مشروطیت بود و این امر می توانست بر اندیشه های پسیان اثر گذار باشد . در آستانه پیروزی انقلاب مشروطه محمد تقی خان پسیان برای تحصیل در مدرسه نظام به تهران سفر کرد و در منزل ژنرال حمزه خان پسیان که از آجودان های مظفر الدین شاه بود سکونت کرد .(۲)

حضور وی در تهران و مشاهده مبارزات آزادیخواهانه مردم این شهر و سپس پیروزی مشروطه خواهان تأثیر زیادی روی وی از خود به جا گذاشت بطوریکه خود را فدایی ایران و مشروطیت خواند و در سن ۲۰ سالگی نیز وارد نیروی تازه تأسیس ژاندارمری که مرکز تجمع جوانان مشروطه خواه بود ، شد و با توجه به تحصیلاتش در مدرسه نظام با رتبه نایب دومی (ستوان دومی در ۱۳۲۹ وارد خدمت شد و تا درجه سلطانی (سروانی) نایل گردید .

سپس به ریاست گروهان و معاونت با طالیان (‌گردان) در قزوین ، جز اردوی اعزامی علیه حبیب ا… خان بود .

از طرف مدرسه نظام از طریق کلنل کسترزیش به ژنرال یالمارسون معرفی شد و مدت شش ماه به اسم صاحب منصب داوطلب و مدت شش ماه در یوسف آباد به سمت معلم و متعلم و مترجم خدمت کرد و از طرف افسران سوئدی به سمت آجودان مترجمی ریاست گروهان سراب مأمور راه همدان گردید و در سال ۱۳۳۱ هـ. . ق داخل مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری شد و در همانجا بود که در مأموریت همدان مدال طلای نظامی گرفت.

و در همدان و غرب ایران درگیریهایی نیز با نیروی متفقین داشت و این امر باعث شد که مورد توجه دولت آلمان و متحد آن دولت عثمانی واقع گشت و حتی بعدها دولت آلمان نشان صلیب آهن را که یکی از نشانهای مهم نظامی این کشور بود به کلنل محمد تقی خان پسیان اعطاء کرد. (۱/۲)

وی به سرپرستی گروهی نیز مأموریت بروجرد نیز گرفت و سپس به ریاست باطالیان (گردان) همدان منسوب شد.

ضمناً‌ درزمینه ریاضیات و موسیقی نیز تحصیل کرده بود و مختصری از سرودهای ژاندارمری و اشعار ملی ایران را با نت به طبع رسانده و به اسامی: سه سرود ملی و هفت آوازمحلی ایرانی با مختصری مقدمه به زبان آلمانی از خود به یادگار گذاشته است. (۴)

محمد تقی خان پسیان به دلیل آشنایی با امور نظامی، زمانیکه در آلمان حضور داشت مدتی نیز در ارتش آلمان خدمت کرد و فرماندهی یک ستون سرباز آلمانی را در جبهه لهستان علیه متفقین بر عهده داشت و پس از آن در بیمارستانی در اشتوتکارت مدتی بستری گردید و فرزند ویلهلم نیز از او عیادت کرده بود.

او در آلمان آموزش خلبانی دید و اولین ایرانی بود که بر فراز آلمان هواپیمایی را هدایت کرد. (۵)

پسیان در زمان دولت در تبعید نظام السلطنه در کرمانشاه نیز حضور داشت و آلمانها از طریق یک افسر آلمانی بنام سرهنگ یپ yeep او را به عنوان حکومت کرمانشاه منصوب کردند اگرچه بعضی منابع اشاره به مخالفت دولت مهاجرت با این انتصاب دارد. (۶)

پس از دولت مهاجرت و پیشروی متفقین که اعضای دولت مهاجرت هر کدام پراکنده شدند، پسیان نیز به بهانه معالجه ورم کبد عازم آلمان شد که جلوتر اشاره ای به این سفر وی شد و بعد از مدتی با مشکل مالی و بی پولی مواجه گردید و به سویس و در نهایت به ایران بازگشت و مدت پنج ماه تا سقوط کابینه وثوق الدوله بیکار ماند و مشغول کار ترجمه شد که از جمله تاریخچه تصنیف لامارتین، که در روزنامه آگاهی به طبع رسید و پس از این مدت وی را بعنوان فرمانده ژاندارمری به مشهد اعزام کردند. (۷)

از اسناد باقیمانده از محمد تقی خان، بدست می آید که وی حتی زمانیکه به خراسان اعزام شده بود ارتباط خود را با دوستان ایرانی و حتی آلمانی خود قطع نکرده بود و حداقل نامه هایی بین آنها ردو بدل شده است. اگر چه دولت آلمان پس از جنگ وضع نابسامانی داشته و بنظر نمی رسد که متوجه محمد تقی خان بعنوان عامل توسعه نفوذ خود باشد شده است اگر چه از اینکه دولت آلمان نیز متوجه محمد تقی خان پسیان بوده است یا خیر اطلاعی در دست نیست.

● قوام السطنه والی خراسان و محمد تقی خان پسیان

قوام والی خراسان برای تقویت نیروی نظامی خراسان در جهت تأمین امنیت اقداماتی را شروع کرده بود و حدود پنج هزار قبضه تفنگ از انگلیسیها خریداری نمود و شالودة یک اداره ژاندارمری نیرومند را ریخت و این همزمان شروع کار پسیان در مشهد بود و روابط والی خراسان با کلنل همچنان حسنه بود تا کودتا در تهران علم شد. (۸) البته چون سیاست انگلیس در حمایت از کودتا و دولت سید ضیاء‌بود کنسول انگلیس بارها از قوام خواسته بود که از سید ضیاء‌حمایت کند که قوام زیر بار نرفت. (۱/۸)

سید ضیاء‌که ریاست دولت کودتا رابدست گرفته بود برای اجرای برنامه های خود سلسله اقداماتی را انجام داد که اولین اقدام سید ضیاء تلاش برای مطیع کردن و همراه کردن شخصیت های برجسته مملکت با خود بود و یکی از اهداف عمده‌ای دست یافتن به ثروت آنان بود تا مشکلات مالی و دولتش را از این طریق حل کند. و بسیاری از اعیان و بزرگان کشور را بازداشت کرد. (۹) که البته بازداشت این افراد به دلیل اینکه افراد صاحب نفوذی بودند شرایط را برضد دولت سید ضیاء‌تغییر داد و نارضایتی سیاسی رادرکشور زیادتر کرد. حتی مرحوم مدرس نیز از فشارهای سید ضیاء‌ در امان نبود. البته چون سخنان و اعلامیه های سید ضیاء خیلی آرمان خواه و شورانگیز بود گروهی نیز به تصور اینکه او می تواند و می خواهد اصلاحات اساسی در ایران انجام دهد از وی پیروی کردند.

دولت کودتا بر عکس دولتهای قبلی از افرادی تشکیل شده بود که در کابینه های پیشین عضویت نداشتند و بیشتر وزیران، انتخابهای شخصی سیدضیاء بودند و بسیار یشان را کسی در محافل سیاسی نمی شناخت. (۱/۹)

قوام در خراسان والی مقتدر و با نفوذی بنظر می رسید و گویا قصد اطاعت و همراهی با سیدضیاء را نیز نداشت. و در خراسان نیز تنها کسی که با قوام مبارزه میکرده انفراداً آیه ا… زاده، فرزند مرحوم آخوند ملاکاظم بود. (۱۰)

البته مسیو دبوا که در تشکیلات مالیه خراسان بود گاه گاهی با قوام برخوردهایی درشت و او را ظاهراً‌ متهم به اختلاس و رشوه می کرد. (۱۱) حتی قوام متهم شده بود که به واسطه اینکه بر خراسان مسلط شده است بر اموال و املاک آستان قدس رضوی نیز داخل و تصرفهایی کرده است. (۱۲)

کلنل محمد تقی خان که فرد جوان و از امور سیاسی کشور ظاهراً‌ اطلاع چندانی نداشت در مقام فرمانده ژاندارمری خراسان تحت تأثیر اعلامیه ها و اقدامات سیدضیاء قرارگرفت و نظر به اینکه عملکرد قوام در خراسان را می دید و از آن رضایتی نداشت با موجی که از سوی دولت ضیاء به راه افتاده بود کم‌کم همراه شد و چون قوام از سیدضیاء از جانب قوام و امکانات وی در خراسان در هراس بود. لذا معتصم السلطنه (فرخ) ‌را بعنوان کارگذار خراسان مأمور مشهد کرده و محرمانه باکلنل محمد تقی خان وارد مذاکره شد تا برای دستگیری قوام و اعزام وی به تهران اقدام کند. (۱۳)

در عصر روز سیزده فروردین ماشین حاصل قوام که از سیزده به در در ملک آباد مشهد بر می گشت توسط ماژوراسمعیل خان و ماژور بهادرخان متوقف و قوام دستگیری و به ژاندارمری منتقل شد ، و طبق عده‌ئی از اطرافیان و افراد قوام دستگیر شدند، ادرات نظمیه ،فنون و قشون چریک به اختیار ژاندارمری در آمد و امور را ژاندارمها توقیف گردید. (۱۴)

و قوام روز بعد بوسیله یک کالسکه و عده ای مامور تحت الحفظ به تهران فرستاده می شود و تا پایان حکومت سید ضیا‌ءدر زندان می ماند.(۱۵) و کلنل پسیان نیز با صدور یک اعلامیه چهار ماده ای و اقداماتی که جلوتر ذکر آن رفت امور مشهد و خراسان را بدست گرفت از طرف سیدضیاء تلگرافی بعنوان تشویق و تقدیر برای پرداخت اضافه حقوق به کلنل پسیان به مشهد ارسال میگردد اگر چه کلنل اضافه حقوق را قبول نمی کند. (۱۶) همچنین از سوی سید ضیاء کلنل محمد تقی خان به فرمانروایی خراسان نیز منصوب گردید. (۱۷)

و به دستور مرکز، تمام رؤسا و صاحب منصبان آستان قدس رضوی حبس و از طرف کلنل محمد تقی خان در امور آستانه مداخلات مستقیم شروع شد. ظهیر اسلام که سمت نیابت تولیت آستانه را داشت،‌ اگر چه مورد تعرض واقع نشد، ولی نفوذ و اقتدار خود را در امور آستانه از دست داده و آستانه در اختیار کمیسیون مخصوص تحت نظر خود کلنل گذارده شد تا برای اصلاحات آن نظام نامه های جدیدی تدوین نماید. و اعلامیه ای مبنی بر حکومت نظامی در مشهد منتشر می کند.(۱۸)

این نوع کارکرد نشان می دهد که کلنل پسیان در خراسان از یک فرمانده ژاندارمری به یک فرمانده نظامی و والی متحد با دولت سید ضیاء ارتقاء‌ یافته و همچون متحد سید ضیاء‌ عمل می کند.

● نخست وزیری قوام السلطنه

سید ضیاء الدین برای اداره امور کشور اقداماتی را انجام داد که باعث تحریک بزرگان واعیان و نارضایتی شاه از یک طرف و دست کشیدن دولت انگلیس از حمایت کردن از دولت او گردید بطوریکه کم کم انگلیسها احساس کردند برای رفع بن بست های که در راه ایجاد یک حکومت قدرتمند در ایران می خواهند ایجاد کنند رضاخان باید از طریق شخصیت ها دیگر نیز بعنوان نخست وزیران و ایران راه خود را بازکند، همچنین خود رضاخان نیز چندین بار با مخالفتهای سید ضیاء برای توسعه تسلطش بر کل امور نظامی ایران و دست اندازیهای او بر در آمدهای بعضی از ادارات مواجه شده بود و دیگر چندان مایل به ادامه کار سید ضیاء نبود.

بدین ترتیب دستخطی از طرف شاه صادره به تمام ایالات و ولایات تلگراف شود و به صدارت نود روزه سیدضیاء خاتمه بخشید.

«حکام ایالات و ولایات! نظر به مصالح مملکتی میرزا سیدضیاء الدین را از ریاست وزرا منفصل فرمودیم و مشغول تشکیل هیئت وزراء‌جدید هستیم، باید کمال مراقبت را در حفظ انتظامات به عمل آورید و مطالب مهم را مستقیماً‌ به عرض می رسانید.»‌

بدنبال این حکم اولاً سیدضیاء الدین از مملکت اخراج شد.

ثانیاً‌ رجال محبوس آزاد شدند.

ثالثاً‌ اداره امور شهر تهران و اطراف آن تا تشکیل کابینه جدید به رضا خان سردار سپه واگذار شد و به موجب دستخط شاه، کلنل محمد تقی خان نیز به فرماندهی قوای نظامی خراسان ابقاء‌ و از امور حکومتی کناره گیری کرد. (۱۹)

با سقوط سید ضیاء‌ طبقه برگزیده یعنی اعیان و درباریان فرصت یافتند تا از نوبه میدان آمده به بازی سیاسی بپردازند.(۲۰) و رایزنیها برای نخست وزیر بعدی انجام شد و یکی از همین اعیان که به دستور سید ضیاء زندانی شده بود، یعنی قوام پیشنهاد نخست وزیری را در زندان پذیرفت و از زندان قزاقهای تهران آزاد و به محل نخست وزیری عزیمت کرد.(۲۱)

خبر سقوط سید ضیاء الدین با استقبال تجار روبرو شد. حتی زمین داران بزرگ و اجاره داران آستان قدس نیز بنظر می رسید از سقوط این کابینه ابراز خوشحالی می کردند. اگر چه نیروهای ژاندارم در خراسان مطمئن نبودند اوضاع به نفع آنها باشد. (۲۲)

به هر حال متن تلگرافی فرمان، خطاب به والیان ایالات و حکام ولایات، به والی نظامی خراسان رسید که انتصاب قوام السطنه …» به سمت نخست وزیری اعلام می داشت. (۲۳)

محمد تقی خان پسیان می پنداشت که ازانتقام گیری قوام در امان نخواهد ماند. (۲۴)

و مبارزه وجنگ روانی علیه دولت اودرمشهدازطریق صدور بیانیه و اعلامیه شروع شد .(۲۵) و بعضی از شعرا مثل ایرج میرزا و عارف که تحت تأثیر سید ضیاء و سخنان او قرار گرفته بودند و از کلنل پسیان حمایت می کردند . با سرودن اشعاری حمایت خود را از او اعلام کردند:

که گمان داشت که این شور به پا خواهد شد هر چه دزد است زنظمیه رهاخواهد شد

دورظلمت بـــدل از دورضیـاء خــواهد شـد دزد کـت بسته رئیس الورزاء ‌خواهد شد

مملکت بازهمان آش و همـان کــاسه شـود لعل ما سنگ شـود لـؤلـؤ ما ماسه شود

ایــن رئیـس الـوزراء قـابل فـــراشی نیست لایق آنکه تودل بسته ی او باشی نیست

همتــش جــزپـی اخـاذی و کلاشی نیست در بساطش به جزمرتشی و راشی نیست

گــر جهـان را بسپـاریش جهـان را بخورد وروطــن‌لقمه‌نانی‌شودآن را بخورد (۲۶)

شاید زمان رسیدن خبر نخست وزیری قوام و اخراج سیدضیاء از ایران، پسیان به این مطلب فکر کرده بود که در این تشکیلات نباید سرنوشت خود را با سید ضیاء‌ گره می زد و اساس حکومت را زیر سئوال می برد و در مواردی اشاره داشت که بنیان حکومت باید در صورت امکان از نو پی‌ریزی شود.(۲۷) و در اولین واکنش هایش طرح حمله به تهران توسط ژاندارنها را مطرح می کند. که با مطالعه بیشتر دراین مورد معلوم می شود که کلنل به عملی نبودن این طرح پی می برد و متوجه موانع این امر از جمله تأمین هزینه سنگین تر و تدارکا ت فراوان مورد نیاز ژاندارمها در یک چنین لشکرکشی به تهران از یک طرف و نیز تأمین امنیت مشهد و کل خراسان و حضور اعیان و بزرگانی که در مشهد و ولایات خراسان طرفدار قوام می باشند و با او و دولت مرکزی پیوندهایی دارند و آنها به کمک اشرار و طوایف مختلف با خروج ژاندارمها به سوی تهران، امور خراسان را به طرفداری از قوام بدست می گرفتند. (۲۸)

بالغور انگلیسی در کتاب خود در این مورد اشاره دارد که چنانچه این نهضت به جایی می رسید برای شاه در ایران خطرناک و می توانست به خلع شاه منجر شود. (۲۹)

کلنل پسیان گویا در اولین مذاکراتی که با تهران داشته، ابتدا با وزیر دربار وکلنل گلروپ رئیس سوئدی ژاندارمری کل مذاکرات بی نتیجه ای داشته (۳۰) و با مخابره پیشنهادهایی به تهران و از طرف دیگر در سخنرانیهایی که برای عده ای از افسران و مردم طرفدار خود در مشهد داشت، نشان داد که آمادگی کنار کشیدن از صحنه حکومت خراسان را ندارد. (۳۱) و ایرج میرزا در این مورد می گوید:

چودیده مرکزیها را همه دزد خیانت شخصاً کرده و برداشته مزد

زمرکز رشته طاعت گسستـه کمرشخصـاً بـه اصـلاحـات بستـه

یکی ژانـدارمـری بـرپا نمود که دنیــا را پــر از غـوغـا نموده (۳۲)

● انتصاب نجدالسطنه به حکومت خراسان

یکی از احکامی که قوام السلطنه در مقام رئیس الوزراء‌ جدید صادر کرد، انتصاب نجد السلطنه ، که یکی از رجال خراسان شناخته می شد، به کفالت ایالت خراسان بود. در این هنگام کلیه محبوسین مشهد آزاد و نجد السلطنه در اداره ایالتی حضور یافته به انجام وظایف خود مشغول شد. ولی کلنل محمد تقی خان آرام نگرفت. از یک طرف تغییر اوضاع و برهم خوردن نقشه سیدضیاء‌ الدین که آن را منتها آمال و آرزوی خود در اصطلاحات مملکتی می دانست وی را سخت متأثر ساخته و از طرفی در حکومت قوام السلطنه که او را نسبت به خود کینه جود و منتقم شناخته بود آینده خویش را در خطر دیده و مصمم شد به هر طریقی هست زمام امور خراسان را خود در دست گرفته و خطر قوام السلطنه را از خود بدین وسیله دفع کند. با این نیت و اراده هنوز چند روزی از نصب نجد السلطنه به کفالت ایالت نگذشته بود که بدون مقدمه او را توقیف، ادازه حکومتی را متصرف وجمعی را متصرف و جمعی از متنفذین محلی را که مخالف با مقاصد خود داست حبس و عده ای را نیز تبعید نمود و بالافاصله جمعی از طبقات مختلف شهر را در عمارت ارگ دعوت کرده و به آنان تلقین نمود که به نام اهالی از دولت تقاضای نصب او را به ایالت خراسان بنماید.

برای اجرای این مقصود در همان مجلس یک عده انتخاب و به سمت نمایندگی اهالی برای اجرای این مقصود در همان مجلس یک عده انتخاب و به سمت نمایندگی اهالی تلگراف خانه رفته ، حالت تحصن اختیار نمودند ، تا در انجام تقاضای خود که نصب کلنل محمد تقی خان به فرمان فرمائی خراسان بوده اصرار ورزیده و به اولیاء امور گوشزد سازند که نجدالسلطنه قادر به حفظ انتظامات نبوده و دیگری نیز برای حکومت خراسان جز شخصی کلنل محمد تقی خان مورد قبول اهالی نخواهد بود.

اما این تقاضاها هیچ یک درپیش گاه دولت مورد قبول واقع نشد و به درخواستهای متخصصین جواب رد داده شد، به قسمی که کلنل محمد تقی خان از انجام منویات خود مأیوس و چاره را جز این ندید که از حکمرانی خراسان صرف نظر کرده و به همان فرماندهی قوا اکتفا نماید. لذا پس از پشیمانی از کرده خود نجدالسلطنه را از توقیف خارج و مجدداً امور حکومتی را به وی تفویض نمود. ولی خشم و غضب او نسبت به قوام وهراس او از انتقام جوئی رئیس دولت هر لحظه شدت کرده و علاج آنرا هم جز استقلال خود در کلیه امور لشکری و کشوری خراسان نمی داشت. (۳۳)

با این مقدمات و تیرگی روابط دو نفر مأمور عالی مقام لشکری و کشوری خراسان و یاس از گذشت و اغماض رئیس دولت نسبت به معامله ای که فرمانده قوای خراسان با او کرده بود بطور مسلم اوضاع شهر را بصرت وخیمی در آورد و تقریباً یک ماه و نیم اوضاع و احوال خراسان بدین منوال گذشت تا این که رفته رفته رشته انتظامات شهر گسیخت و شبها صدای تفنگ در معابر و محلات شهر بلند و اظطراب اهالی را فراهم می نمود و تا کار به جائی کشید که انفجارهایی در سطح شهر مشهد رخ داد که یکی ازآنها در پشت دیوار باغ نجدالسلطنه و دیگری در باغ عمارت دارالتولیه بود و در اثر آن یک طفل هفت ساله کشته و اظطراب اهالی به منتها درجه رسید.

از طرف دیگر در روزنامه های هر درباره سوء استفاده های مالی نجدالسلطنه افشاگریهایی شد و حتی واحدهای ژاندارمری تحت امر کلنل محمد تقی خان به منظور قدرت نمایی در شهر رژه می رفتند . و اخطارنامه های مشکوکی با جوهر قرمز برای نجدالسلطنه ارسال می شد که در این شب نامه ها و مراسلات بی امضاء به عنوان نجدالسلطنه کفیل ایالت مخفیانه منتشر و او را با تهدید و تخویف امر به کناره گیری از امور حکومتی می نمودند . این عملیات و تهدیدات باعث شد که نجدالسلطنه دست از کار بکشد و حکومت خراسان را رها کند. (۳۴)

● انتصاب صمصام السلطنه به حکومت خراسان

پس از استعفای نجدالسلطنه دولت، نجف قلی خان صمصام السلطنه بختیاری را به فرمان فرمائی خراسان منصوب کرد . و هر چه این اقدام از طرف متخصصین تلگرافخانه که طرفداران کلنل بودند در شد و مورد اعتنای حکومت قرار نمی گرفت. (۳۵)

و از طرف صمصام السلطنه والی خراسان که هنوز در تهران متوقف بود کفالت ایالت تا ورود خود به مقر حکمرانی، ‌تلگرافاً به عهده کلنل محمد تقی خان واگذار شد. (۳۶)

در عین حال کلنل محمد تقی خان به وسیله صمصام السلطنه خود را مطیع اوامر دولت شاه قلمداد کرده و درعین حال با احکام و اوامر شخص قوام السلطنه مخالفت ورزیده و او را نسبت به خود مغرض معرفی می نمود و این معنی از تلگرافات حضوری کلنل با صمصام السلطنه کاملاً‌ آشکار است. (۳۷)

کلنل در تلگرافاتش به صمصام السلطنه برای او نیز تکالیفی مشخص کرد که اگر او می خواهد به خراسان بیاید لازم است مد نظر داشته باشد که سواران مسلح بختیاری او را همراهی نکنند. و مسیو دبوا باید باز هم ریاست امور مالی خراسان را داشته باشد. (۳۸)

البته اگر چه کلنل می خواست نشان دهد که مطیع شاه و صمصام السلطنه است ولی می بینیم رفتاری که با والی قبلی نجدالسلطنه در مشهد شد بطور کم رنگ تر با والی جدید انجام دادند. وگروهی در محل دارالضیافه آستان قدس در گردهمایی خود بیانیه ای علیه صمصام السلطنه صادر کردند و همچنین جزواتی علیه صمصام السلطنه و حکومت ایران منتشر می شد که مبارزه جویی کلنل و طرفدارانش را علیه حکومت مرکزی نشان می دهد. (۳۹)

بنظر می رسد دولت از طریق مقامات عالی رتبه ژاندارمری کشور نیز تصمیم به تغییر کلنل محمد تقی خان گرفته و برای حل قضیه، کلنل گروپ رئیس اداره کل ژاندارمری و کلنل فتحعلی خان توپچی و ماژور عزیزا… خان ضرغامی و ماژور سالار نظام را به طرف مشهد اعزام داشت. ولی کلنل پسیان که از جانب حضور این گروه در مشهد احساس خطر می کرد توسط نیروهای ژاندارم، هیئت نظامی را در سبزوار متوقف و پس از مذاکراتی که با آنان داشت اجازه ورود این هیئت عالی رتبه را به مشهد نداد و آنان را به تهران باز گرداند . (۴۰)

● درگیریهای کلنل محمد تقی خان با طوایف تحریک شده

کلنل محمد تقی خان پس از سقوط کابینه سید ضیاء الدین و صدارت قوام السلطنه دو قصد عمده داشت که در اجرای آن خود مستقیماً و یا بوسیله عده ای از اهالی محل پا فشاری زیاد می شود . یکی جلوگیری از انتخاب و اعزام والی جدید که از طرف قوام السلطنه به زمام داری خراسان گماشته شود ، ضمناً برقرار بودن خود بدین سمت تا بتواند بدین وسیله خود را از خطر انتقام قوام السطنه که این موضوع در ذهن او کاملاً جایگیر شده بود محفوظ بدارد ، دیگر تهییج افکار و علیه قوام السلطنه رئیس الورزاء‌ و عزل او از مقام صدارت بدیهی است که درباره شاه به این تقاضاها وقعی نگذارد و از طرف دولت نیز در جواب این قبیل تقاضاهای اهالی و تلگراف شدید اللحن و تهدید آمیز که صادر می شد و عاقبت کار به جائی کشید که هم دولت از رفتار مالمت آمیز با کلنل مأیوس شد و هم کلنل به واسطه رد مستدعیات خود دست از مجامله ورفتار دو طرفه برداشته ودراین صددبرآمدکه رسماًعلیه‌حکومت مرکزی قیام‌کند . (۴۱)

قوام السلطنه که تا چندی پیش ، در مقام والی خراسان ، بخش عمده تلاش خود را صرف پیشگیری از بروز درگیری های عشایری و جلوگیری از دسته بندی های سیاسی در منطقه کرده بود . اینک ازمقام ریاست وزرائ کشور ،‌ توان و نفوذ خود را دقیقاً صرف دامن زدن به چنین مسایلی می نمود . (۴۲) و به تمام خوانین و رؤسا سرحدی خراسان ، از قبیل رؤسا ایل خزری ، تیموری ، بربری ، قوچانی ، بجنوردی ، بیرجندی ، دستور العمل های مؤکد و صریح صادر کرده کلنل محمد تقی خان را متمرد و یاغی دولت معرفی و امر به جمع آوری قوا و شروع به عملیات خصمانه بر علیه او داد و درگیری های فرساینده مستمری آغاز شد .

هنگامی که کلنل از تصمیم اخیر دولت اطلاع یافت خبر رسید که شجاع الملک رئیس ایل هزاره باخرزی و سالار خان بلوچ و شوکت السلطنه تیموری و سید حیدر رئیس ایل بربری و سالار شجاع بر ضد کلنل محمد تقی خان متحد و هم قسم شده مشغول تهیه و جمع آوری قوا برای حمله به مشهد می باشند و کلنل ازیک طرف از طریق مذاکره با شجاع الملک جلو رفت و از طرف دیگر شروع به جمع آوری قوا و اقدامات امنیتی در تربت حیدریه و جام زد . (۴۳)

ولی این گروه به فریمان حمله کرده و فریمان و قلعه نو را تصرف کرده بودند که ژاندارمها متصرفات آنها را باز پس گرفته و آنان را باز پس گرفته و آنان را به باخرز عقب راندند . (۴۴)

قوام السلطنه برای شوکت الملک علم نیز نامه ای ارسال کرد و از او خواسته بود از طریق عایدات مالیاتی و امکاناتی که در محل در اختیار دارد علیه محمد تقی خان پسیان اقدام کند و نگذارد دیناری از نقد و جنس عایدات دولتی به مشهد برسد و از او خواسته بود یک اردوی نظامی علیه پسیان بر پاکند و جلوی ژاندارمها را در بیرجند و خواف را بگیرد. (۴۵)

حیدرشاه رئیس طایفه بربری از کسانی بود که با جمایت رئیس الوزراء افراد طایفه خود را تجهیز کرده و با نیروهای محمد تقی خان پسیان چندین نوبت درگیر شد تا شاید زمینه سرنگونی کلنل فراهم شود. (۴۶)

فتح السلطنه حاکم نیشابور وسردار معزز بجنوردی نیز از حامیان رئیس الوزراء‌ بودند و علیه کلنل پسیان اقدام به تحریک طوایف پیرامون خود کردند و شجاع الملک سعی می کرد یک سازمان دفاعی از روسای بربری، سید مرتضی، حیدر شاه ـ میرعلی احمد، سالار خان بلوچ، ابراهیم خان بلوچ و جعفرخان ایجاد کند و آنها تربت جام و حیدریه باخزر ـ فریمان ـ فاروج ـ‌ شیروان ـ قوچان و مشهد را تهدید میکردند. (۴۷)

و در جنوب شوکت الملک علی رغم اینکه تمایل به مذاکره با کلنل از خود نشان می دهد ولی اقدام به جمع آوری نیرومی نماید و از سردار مکرم حکمران طبس می خواهد که در این راستا اقدام به تهیه نیرو و اعزام بر ضد کلنل پسیان بکند. (۴۸) شوکت الملک در ۱۳ شهریور ابلاغیه ای برای مردم خواف صادر می کند و آنها را از هر گونه همکاری باژاندارمری منع و دعوت به همکاری با اردوی نظامی قاینات می کند. (۴۹)

و کلنل محمد تقی خان پسیان برای مقابله با موج تحریکاتی که در حال شکل گیری بود مجبور شد تمام وسایل نقلیه موجود در مشهد را برای مصارف نظامی ضبط کن وحتی اطلاعیه مبنی بر استخدام در ژاندارمری صادر کند. حتی از طریق امیر تیمور کلالی معروف به سردار نصرت، تیموریها را مسلح و در خدمت خود می گیرد و سردار نصرت نیز از طریق افرادی همچون حبیب ا… تیموری ـ صارم االممالک ـ در هژبر لشکر و میرزا علی، نفرات مسلح تیموری را در حمایت از ژاندارمری و درچارچوب ژاندارمری برای سرکوب اشرار اعزام کرده بود(۵۰) اگر چه کلنل با برکناری حکام طرفدار قوام السلطنه از حکومت مناطق مختلف از قبیل کاشمر ـ سرخس و کوه سرخ و قوچان سعی در تضعیف طرفداران قوام را داشت ولی این امر چندان مؤثر واقع نشد. (۱/۵۰)

یادداشتها

۱- شرح حال کلنل محمدتقی پسیان ـ ص ۲۷ .

۲- از تبریز تا مشهد ـ دکتر یوسف متولی ـ ص ۸ و ۹ .

۳- از تبریز تا مشهد ـ دکتر یوسف متولی ـ ص ۱۵ و ۱۶ .

۴- تاریخ انقلاب ایران ـ محمد عباسی ـ انتشارات شرق ـ اسفند ۱۳۵۸ ـ ص ۳۵۴و۳۵۵ .

۵- جنبش کلنل محمدتقی خان ـ علی آذری ـ ص

۶- تاریخ معاصر ایران از تاسیس تا انقراض قارجاریه ـ پیتر آوری ـ ج۱ ـ ص ۳۶۹ و از تبریز تا مشهد ـ ص ۱۶ .

۷- تاریخ انقلاب ایران ـ ص۳۵۸و۳۵۹ و همان ـ ص ۳۵۹و۳۶۰ .

۸- قیام کلنل محمدتقی خان پسیان ـ علی آذری ـ ص ۲۲۶ و تاریخ بیست ساله ایران ـ جلد اول ـ ص ۳۱۹ .

۱/۸- تاریخ بیست ساله ایران ـ جلد اول ـ حسین ملکی ـ ص ۳۱۹ .

۹- تاریخ معاصر ایران ـ جلد اول ـ پیتر آوری ـ ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی ـ ص ۴۳۱و۴۳۲ .

۱/۹- دولتهای ایران از اسفند ۱۲۹ تا بهمن ۱۳۵۷ از سید ضیاء تا بختیار ـ مسعود بهنود ص ۲۶ .

۱۰- قیام کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص ۱۷۹ .

۱۱- جنبش کلنل محمدتقی خان پسیان ـ غلامحسین میرزا ـ ص ۷۷ .

۱۲- قیام محمدتقی خان پسیان ـ ص ۱۸۲ .

۱۳- تاریخ بیست ساله ایران ـ ص ۳۱۳ .

۱۴- قیام کلنل محمدتقی خان ـ ص ۲۰۳ و ۲۰۴ و ۲۰۶ و ۲۰۷ و ۲۱۲ و ۲۱۳ .

۱۵- تاریخ بیست ساله ـ ص ۳۱۴ .

۱۶- قیام کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص ۲۱۴ و ۲۱۵ و ۲۱۶ .

۱۷- انقلاب خراسان ـ کاوه بیات ـ سند شماره۱ ـ ص ۵۱ .

۱۸- انقلاب خراسان ـ کاوه بیات ـ یادداشتهای محمد ملک‌زاده ـ ص۲۶۵ و سند شماره۳ .

۱۹- انقلاب خراسان ـ ص ۲۶۵و۲۶۶ .

۲۰- تاریخ معاصر ایران ـ ص ۴۸۹و۴۹۰ .

۲۱- تاریخ معاصر ایران ـ ص ۴۸۹ و از سید ضیاء تا بختیار ـ ص۴۵ .

۲۲- جنبش کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص۵۸ .

۲۳- جنبش کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص ۶۰و۶۱ .

۲۴- از سید ضیاء تا بختیار ـ ص ۳۴و۳۵ .

۲۵- درباره قیام ژاندارمری خراسان ـ دکتر مهرداد بهار ـ ص۹۵ .

۲۶- دیوان اشعار ایرج میرزا ـ اهتمام غلامرضا ریاضی ـ آبان۲۵۳۵ ـ ص ۱۰۱و۱۰۲ .

۲۷- قیام کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص ۲۴۸-۲۴۶ .

۲۸- جنبش کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص۶۱ و قیام کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص ۴۳۹و۴۴۰و۴۴۱ .

۲۹- تاریخ بیست ساله ـ ص۲۹۳ .

۳۰- جنبش کلنل محمدتقی خان ـ ص ۶۱ و انقلاب خراسان ـ سند شماره ۲۲ ـ ص ۷۷ .

۳۱- همان ، ص ۷۴-۶۳-۶۲-۶۱ .

۳۲- قیام کلنل محمدتقی خان پسیان ـ ص ۴۲۵و۴۲۶ .

۳۳- انقلاب خراسان ـ یادداشتهای محمد ملک‌زاده ـ ص ۲۶۷ .

۳۴- تاریخ بیست ساله ـ ص۴۵۵و۴۵۶ ـ و جنبش کلنل محمدتقی خان ، ص ۶۷ و۷۳ و ۷۴ و ۷۵ .

۳۵- انقلاب خراسان ـ یادداشتهای محمد ملک‌زاده ـ ص ۲۶۸ .

۳۶- همان ـ ص۲۶۸ و سند شماره۵ و تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ـ جلد اول ـ ص۱۴۲ .

۳۷- انقلاب خراسان ـ یادداشتهای محمدملک‌زاده ـ ص۲۶۹ و اسناد شماره ۲ و۶ و۷ و ۸

و۱۰ و۱۱ و ۱۴ .

۳۸- جنبش کلنل محمد تقی خان ،‌ص۷۶ و انقلاب خراسان سند شماره ۱۱-۱۰ ص‌۶۱ و تاریخ احزاب سیاسی ایران ص ۱۴۴- ۱۴۳ – ۱۴۲ – ۱۴۷- ۱۴۶

۳۹- جنبش کلنل محمد تقی خان ـ ص ۹۶-۹۵-۷۵

۴۰- انقلاب خراسان ـ سند شماره ۲۲ ص ۷۷ و تاریخ بیست ساله ص ۴۶۴- ۴۶۳ و قیام کلنل محمد تقی خان پسیان ، ص ۲۳۶- ۲۳۵

۴۱- همان ، یادداشتهای محمد ملک زاده ، ص ۲۷۰

۴۲- همان ، ص ۱۲

۴۳- همان ، ص ۲۷۱-۲۷۰ و سندهای شماره ۲۸و۲۹

۴۴- همان ، سند شماره ۶۹

۴۵- تاریخ احزاب سیاسی ایران ، ص۱۵۲-۱۵۱ و انقلاب خراسان سندهای شماره ۴۴-۴۳-۴۲-۳۹

۴۶- جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان ، ص ۷۱-۷۰

۴۷- همان ، ص ۸۱-۸۰-۷۷-۷۶

۴۸- انقلاب خراسان ـ‌ سندهای شماره ۴۴-۴۲

۴۹- همان ، سند شماره ۸۲

۵۰- همان . سندهای شماره ۵۲-۵۱-۴۹-۴۸

۱/۵۰- از تبریز تا مشهد ـ پژوهشی در پیرامون زندگی و قیام کلنل محمد تقی خان پسیان ـ ص ۵۷

۵۱- همان،یادداشتهای محمدملک زاده ـ ص ۲۷۲ و تاریخ احزاب سیاسی ایران ، ص ۱۵۲

۵۲- جنبش کلنل محمد تقی خان ، ص ۹۴-۷۱

۵۳- انقلاب خراسان ـ سند شماره ۱۸

۵۴- همان ، سند شماره ۱۸۹

۱/۵۴- ازتبریزتامشهد ـ پژوهش پیرامون زندگی و قیام‌کلنل محمدتقی‌خان پسیان ص۵۰

۵۵- همان . ص ۲۷۵

۵۶- تاریخ بیست ساله ـ ص ۴۶۵-۴۶۴

۵۷- تاریخ معاصر ایران ، ص ۵۷

۵۸- انقلاب خراسان ،. یادداشتهای محمد ملک زاده ۲۷۶-۲۷۵

۵۹- تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، ص ۱۵۵- ۱۵۴ – انقلاب خراسان سند ۱۶۲

۶۰- انقلاب خراسان ، ص۱۲

۶۱- همان ـ سند ۱۶۶- ۱۶۵

۶۲- قیام کلنل محمد تقی خان ، ص ۳۷۱-۳۶۹-۳۶۸-۳۶۷ انقلاب خراسان ـ سند ۱۸۲ و جنبش کلنل محمد تقی خان ـ ص ۱۱۴-۱۱۳

۶۳- جنبش کلنل محمد تقی خان ـ ص ۱۲۶-۱۱۸-۱۱۷ و قیام کلنل محمد تقی خان ص ۳۸۰-۳۷۹

۶۴- تلاش آزادی ـ باستانی پاریزی ـ نوین ـ تهران ۱۳۵۴ ص ۳۲۸-۳۲۷

۶۵- جنبش کلنل محمد تقی خان ، ص ۱۲۶-۱۲۵-۱۲۱-۱۲۰

۶۶- تاریخ انقلاب ایران ـ ص ۳۶۶

۶۷- قیام کلنل محمد تقی خان . ص ۲۵۷

۶۸- جنبش کلنل محمد تقی خان ، ص ۷۸

۶۹- درباره قیام ژاندارمری خراسان ، سند شماره ۵۴

۷۰- قیام کلنل محمد تقی خان پسیان ، ص ۳۱۵

۷۱- انقلاب خراسان – سند ۱۸۱

۷۲- شرح حال محمد تقی خان – بقلم چند نفر از دوستان و هواخواهان ، ص ۹۹-۹۸

۷۳- تاریخ انقلاب ایران ، ص ۳۵۹

۷۴- شرح حال کلنل محمد تقی خان ، ص ۳۴

۷۵- از سید ضیاء تا بختیار ، ص ۳۴

۷۶- انقلاب خراسان ، سند ۴۵ و یادداشتهای محمد ملک زاده ، ص ۲۷۳-۲۷۲

۷۷- جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان ، ص ۹۶-۹۴

۷۸- قیام محمد تقی خان پسیان ، ص ۲۸۹

۷۹- جنبش کلنل محمد تقی خان ، ص ۹۸-۹۷

۸۰- همان ، ص ۸۱-۸۰

۸۱- همان ، ص ۹۷

۸۲- تاریخ مختصر احزاب سیاسی ، ص ۱۵۰-۱۴۹

۸۳- قیام کلنل محمد تقی خان پسیان ، ص ۲۶۳

۸۴- جنبش کلنل محمد تقی خان ، ص ۹۵-۷۷

۸۵- قیام کلنل محمد تقی خان ، ص ۳۹۶-۳۹۵

● فهرست مأخذ

۱- انقلاب خراسان ـ مجموعه اسناد و مدارک ۱۳۰۰ شمسی ـ به کوشش : کاوه بیات ـ مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی ـ ۱۳۷۰ .

۲- در باره قیام ژاندارمری خراسان به رهبری کلنل محمد تقی خان پسیان ـ به کوشش دکتر مهرداد بهار انتشارات معین ۱۳۶۹ .

۳- دولتهای ایران از اسفند ۱۲۹۹ تا بهمن ۱۳۵۷ از سید ضیاء تا بختیار ـ مسعود بهنود انتشارات جاویدان ۱۳۶۹ .

۴- تاریخ معاصر ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه ـ پیتر آوی ترجمة : محمد رفیعی مهر آبادی ـ چاپخانه حیدری ـ تهران ۱۳۶۹ .

۵- قیام کلنل محمد تقی خان پسیان ـ علی آذری ـ بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه ، ۱۳۵۲ .

۶- تاریخ انقلاب ایران ـ محمد عباسی ـ انتشارات شرق ـ اسفند ۱۳۵۸ .

۷- شرح حال کلنل محمد تقی خان پسیان ، به قلم چند تن از دوستان وهواخواهان ـ انتشارات سحر ـ چاپ دوم تهران ۲۵۳۶ .

۸- تاریخ بیست ساله ایران ـ جلد اول ـ حسین مکی ـ امیر کبیر ۱۳۵۸ .

۹- جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان ـ غلامحسین میرزا صالح .

۱۰- دیوان اشعار ایرج میرزا ـ اهتمام غلام رضا ریاضی ـ آبان ۲۵۳۵

۱۱- تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ـ‌ جلد اول ـ محمد تقی ملک الشعراء‌ بهار ـ ‌انتشارات امیر کبیر ۱۳۵۷ .

۱۲- تلاش آزادی ، باستانی پاریزی ـ نوین ـ‌ تهران ۱۳۵۴

۱۳- مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت ـ عبدالرحیم ذاکر حسین ـ انتشارات دانشگاه تهران ـ تیرماه ۱۳۷۰

۱۴- از تبریز تا مشهد ، پژوهشی پیرامون زندگی و قیام کلنل محمد تقی خان پسیان ـ دکتر یوسف متولی ، انتشارات بانک قلم ـ‌۱۳۸۰

---