ادبیات مانوی در متون فارسی

● بررسی ادبیات مانوی در متن های پارتی و فارسی میانه (جلد اول، چاپ دوم)
● نویسنده؛ پروفسور مری بویس
● مترجمان؛ دکتر امید بهبهانی، ابوالحسن تهامی
● ناشر؛ انتشارات بندهش
بیژن …

بررسی ادبیات مانوی در متن های پارتی و فارسی میانه (جلد اول، چاپ دوم)

نویسنده؛ پروفسور مری بویس

مترجمان؛ دکتر امید بهبهانی، ابوالحسن تهامی

ناشر؛ انتشارات بندهش

بیژن تلیانی؛ مانی کیست؟ بی تردید مانی پیامبری ایرانی است. گرچه به مناسبت زادگاهش، بابل، در چند جا به صراحت خود را از بابل زمین معرفی کرده است، ولی به هر حال باید دانست که این بابل هنگام ولادت و ظهور مانی، جزیی از سرزمین ایران دوره ساسانی به شمار می آمده است. بنا به آنچه در منابع تاریخی ثبت شده است، مانی در ۱۴ آوریل، در شمال بابل به دنیا آمد. پدرش پتگ یا پتیگ از همدان و مادرش مریم، از خانواده کمسرگان، منسوب به اشکانیان بود. بر اساس نوشته های ابن ندیم و ابوریحان بیرونی، مانی هنگامی که پسربچه یی بیش نبود، از روحی که او را نرجمیگ می خواند، وحی یافت - روحی که حقایق دینش را به او آموخت. این حادثه احتمالاً در ابتدای جلوس اردشیر بابکان روی داد. ۱۲ سال بعد، یعنی در سال های آخر فرمانروایی اردشیر، نرجمیگ دوباره بر مانی پدیدار شد و او را بر آن داشت تا حقایقی را که آموخته بود، برای نوع بشر تبلیغ کند. به دنبال آن، مانی فعالیت های تبلیغی گسترده یی را آغاز می کند و پیروان فرهیخته و آگاهش را به قصد گسترش آموزه خویش به باختر و خاور می فرستد. پتیگ مار ادا را به روم شرقی و مار امو را به خراسان آن روزگار گسیل می کند. در گذرگاه تاریخ، به چهره بنیادگذار این آیین، پیوسته از دو سو نگریسته اند. از این رو آیین دوگانه باور او تصویری دوگانه را در ذهن می نشاند؛ گروهی «پیشوای ارتداد» و «شیطان گزافه گو» می خوانندش و گروهی دیگر «سرور نجات بخش»، «فرستاده روشنی»، «بودای روشنی» و «فارقلیط زمان». مخالفان سرسخت زرتشتی او، از جمله کرتیر، موبد قدرت طلب هم عصر مانی، در کتیبه خود، آیین او را «بدعت گذاری» و مانویان را «زندیگ»، یعنی تفسیرکننده نادرست اوستا خوانده اند. از سوی دیگر دشمنان مسیحی، مانی را «پیشوای ارتداد»، «مخالف تثلیث» و «شیطان گزافه گو» نامیده اند. مسلمانان نیز مانویان را «زنادقه» (جمع زندیق، معرب زندیگ) خوانده اند. بررسی ادبیات مانوی در متن های پارتی و فارسی میانه، نوشته استاد مری بویس گنجینه یی است که ادبیات دو زبان مهم ایرانی رایج در حدود ۱۷۰۰ سال پیش، یعنی زبان های پهلوی اشکانی (پارتی، پهلوانی) و پهلوی ساسانی (پهلوی، پارسیک) را ضبط کرده است. این کتاب در واقع «درس نامه» است. به این معنا که راه خواندن و دریافت معانی متن های مانوی را که از سده سوم میلادی تا سده های آغازین هجری نوشته شده اند، به پژوهشگر می آموزد. این متن ها در اصل به خطی برگرفته از سریانی سترنجیلی، یعنی خط پالمیری نوشته شده اند. چند متن نخستین این درس نامه (متن های a تا f)، با آوانویسی همراهند تا اهل تحقیق در خواندن درست متن یاری شوند.

جلد دوم این کتاب یعنی فهرست واژگان ادبیات مانوی، دربردارنده صدها واژه ارزشمند علمی و ادبی است که اکنون در زبان نوین فارسی نشانی از آنها بر جای نیست و ما از معادل های بیگانه شان استفاده می کنیم. این فهرست واژگان، در کنار کتاب اصلی، برای پژوهندگان ادبیات فارسی و زبان شناسی نیز مرجعی مهم به شمار می آید.