پزشکی ورزشی ایران نیازمند توجه جدی مسوولان است

به رغم برخورداری از وضعیت مناسب در سطح منطقه

ماهیت پزشکی در ورزش از دیر باز مورد توجه بوده است. در کتب هندو، دست‌نوشته‌های طب سنتی چین، نوشته‌های بقراط و «قانون» ابن‌سینا مواردی از مباحث مربوط به پزشکی ورزشی به چشم می‌خورد، اما با این وجود این رشته به عنوان یک تخصص آکادمیک،‌ رشته‌ای نسبتا جوان است. گسترش پزشکی ورزشی در نقاطی که توجه به مقوله سلامت و بهداشت عمومی بالاتر بوده و یا ورزش حرفه‌ای از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، چشمگیرتر می‌باشد.

پزشکی ورزشی رشته‌ای است که از یک سو به موضوع ارتقای سطح سلامت آحاد افراد جامعه در گروه‌های سنی مختلف، پیشگیری از بیماری‌های شایع غیرواگیر و کنترل و درمان بعضی از بیماری‌ها از طریق ورزش و فعالیت‌های بدنی می‌پردازد، و از دیگر سو توجه به مسایل خاص پزشکی برای ورزشکاران به عنوان یک گروه خاص را مدنظر قرار می‌دهد. مواردی چون ارتقای سطح عملکرد ورزشکاران با توجه به علوم ورزشی و پزشکی، پیشگیری، درمان و بازتوانی صدمات ورزشی، بیماری‌ها و اختلالات مرتبط با ورزش، تاثیر مکمل‌ها و دارو‌ها بر عملکرد ورزشکاران، دوپینگ و ممنوعیت‌های دارویی، تاثیر عوامل محیطی در عملکرد ورزشکاران، تجهیزات ایمنی.

ساختار پزشکی ورزشی در نقاط مختلف دنیا متفاوت است. در آمریکا و کانادا پزشکی ورزشی یک رشته فوق تخصصی است که فقط متخصصان پزشکان خانواده، اطفال، ارتوپد و طب فیزیکی مجاز به گذراندن دوره فلوشیپی ۱ تا ۲ ساله آن هستند. برای همراهی و نظارت پزشکی تیم‌های ورزشی افراد خاصی به نام «Athletic Trainer» تربیت شده‌اند. این افراد که ممکن است دوره‌های آموزشی ویژه دانشگاهی را از مقطع فوق دیپلم تا دکترا طی کرده باشند، رابط سیستم ورزش و دنیای پزشکی هستند. هر باشگاه یا مدرسه‌ای ممکن است علاوه بر جلب همکاری مستقیم پزشکان ورزشی، تعدادی از این افراد را نیز در استخدام داشته باشد و آنها به نوبه خود برنامه ویزیت ورزشکاران از سوی پزشکان مربوطه، انجام مشاوره‌های لازم و برنامه بازتوانی ورزشکاران آسیب‌دیده را تنظیم می‌کنند. با این حال دوره‌های کوتاه‌مدت آموزشی و آزمون‌های ویژه پزشکی ورزشی که به کسب مدارک مختلفی چون دیپلم آکادمی پزشکی ورزشی کانادا و یا گواهی‌های مختلف کالج پزشکی ورزشی آمریکا منجر می‌شود، قابل عرضه برای پزشکان در سطوح و تخصص‌های مختلف است.

در تعداد زیادی از کشور‌های اروپایی نظیر هلند، فنلاند، لهستان، بلغارستان، روسیه، ایتالیا، ترکیه و انگلستان پزشکی ورزشی یک تخصص پزشکی است که دوره آموزش رزیدنتی آن بین ۳ تا ۵ سال طول می‌کشد. فدراسیون اروپایی پزشکی ورزشی تلاش می‌کند تا این رشته توسط تمام کشور‌های اروپایی به عنوان یک تخصص پزشکی به رسمیت شناخته شود و موفقیت‌های بسیاری نیز در این خصوص کسب کرده است، به گونه‌ای که در بیش از ۱۸ کشور اروپایی تخصص پزشکی ورزشی و در سایر کشور‌های این منطقه دوره‌های آموزشی این رشته در مقاطع فوق تخصصی، دیپلما، کارشناسی ارشد یا دکترا وجود دارد.

در استرالیا نیز تخصص ۴ ساله پزشکی ورزشی اخیرا به رسمیت شناخته شده است. در بعضی از کشور‌های قاره آمریکا نظیر برزیل، آرژانتین، و کوبا نیز پزشکی ورزشی یک تخصص کاملا شناخته شده است.

حرفه‌ای‌تر شدن ورزش، نیاز باشگاه‌های حرفه‌ای به خدمات پزشکی ویژه، تقاضاهای نوین سازمان‌های بیمه‌گر در برخورد با ورزشکاران حرفه‌ای، اقتصاد ورزش و قیمت کلان قهرمانان در بسیاری از رشته‌های ورزشی از جمله عوامل رشد رشته پزشکی ورزشی در بسیاری از کشور‌ها بوده است. با این حال، بعضی از کشور‌ها به جای عبارت «sports medicine» بر عنوان «sports and exercise medicine» تاکید دارند تا نقش مهم و قابل تامل ورزش و فعالیت‌های بدنی در کنترل بیماری‌هایی را که هزینه‌های کلانی بر جامعه تحمیل می‌نماید، پررنگ‌تر سازند. بیماری‌ها و اختلالاتی نظیر هیپرلیپیدمی، چاقی، اترواسکلروزیس قلبی، دیابت، پرفشاری خون و پوکی استخوان که از معضلات بهداشتی و پزشکی در بسیاری از جوامع دنیا محسوب می‌شوند.

در آسیا توجه به پزشکی ورزشی با رویکرد آکادمیک مقوله جدیدتری است. تنها در دو کشور آسیایی پزشکی ورزشی یک رشته تخصصی است که خوشبختانه یکی از این دو کشور ایران و دیگری اندونزی است. در بعضی از کشور‌های آسیایی نظیر هند، کره، ژاپن و عربستان سعودی دوره‌های آموزش آکادمیک پزشکی ورزشی در مقاطع مختلف وجود دارد.

ارایه خدمات پزشکی ورزشی در قالب تیم‌های پزشکی یا به عبارتی «Team Behind Team» در بسیاری از کشورهای پیشرفته از نظر ورزشی مشخص و تعریف شده است. این تیم می‌تواند تعداد زیادی از شاغلان حرف وابسته به سلامت نظیر متخصص پزشکی ورزشی، متخصص ارتوپدی، متخصص طب فیزیکی، سایر تخصص‌های پزشکی، پدولوژیست، فیزیوتراپیست، athletic trainer (شاید بتوان عبارت پرستار ورزشی را به عنوان معادل آن به کار برد)،‌ ماساژور ورزشی، روان‌شناس ورزشی، کارشناس تغذیه ورزشی و فیزیولوژیست ورزشی را شامل شود. هدایت این تیم به عهده پرشک تیم / باشگاه یا موسسه ورزشی مربوطه است. این پزشک مسوول تبیین استراتژی‌های بهداشتی و پزشکی لازم برای ورزشکاران تحت مسوولیت خود است.

کلینیک‌های تخصصی و فوق‌تخصصی پزشکی ورزشی در بسیاری از نقاط پیشرفته دنیا مشغول سرویس‌دهی به ورزشکاران در سطوح مختلف ورزشی (تفریحی-آماتوری و حرفه‌ای) هستند. این مراکز عمدتا درموضوعات پیشگیری، کنترل، درمان و بازتوانی آسیب‌های ورزشی فعالیت کرده و گاه خدمات مشاوره‌ای نظیر تغذیه ورزشی و فیزیولوژی ورزشی را نیز ارایه می‌کنند. بیمارستان‌های پزشکی ورزشی در بعضی از کشور‌ها نظیر مجارستان و لهستان خدمات بستری مختلفی را در اختیار ورزشکاران می‌گذارد. بعضی ازکلینیک‌ها خصوصا در آمریکا و کانادا در حوزه تناسب اندام و سلامت فعال هستند و به ارایه نسخه‌های ورزشی برای افراد سالم و بیمار می‌پردازند.

● وضعیت پزشکی ورزشی در ایران

با نگاهی مقایسه‌ای و با توجه به آنچه اجمالا ذکر شد، می‌توان گفت پزشکی ورزشی ایران در مقایسه با بسیاری از کشور‌های منطقه در سطح بسیار خوبی قرار دارد. به زودی تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان این رشته وارد بازار کار می‌شوند و ورود این افراد در پر رنگ‌تر کردن نقش ورزش در مقوله بهداشت و سلامت اجتماع از یک‌سو و ارتقای سطح سلامت سرمایه‌های ورزشی کشور از سوی دیگر، بسیار موثر خواهد بود، اما رشد متناسب و صحیح پزشکی ورزشی کشور نیازمند بسترسازی‌ مناسب است. تخصیص اعتبارات ویژه برای مسایل بهداشتی و پزشکی ورزشکاران توسط دولت یا بخش خصوصی درگیر با ورزش، فرهنگ‌سازی در زمینه نقش پزشکی ورزشی در ارتقای سطح سلامت جامعه و کاهش هزینه‌های درمانی، فرهنگ‌سازی در خصوص اهمیت تیم پزشکی در ساختار ورزش کشور، ایجاد زمینه اشتغال و به کارگیری فارغ‌التحصیلان رشته پزشکی ورزشی، ایجاد تسهیلات لازم در جهت راه‌اندازی کلینیک‌های پزشکی ورزشی، تربیت سایر افراد تیم پزشکی ورزشی توسط دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و بالاخره نگاه حرفه‌ای به مقوله پزشکی ورزشی از شروط اصلی توسعه هرچه بیشتر این رشته در ایران است. این بسترسازی عزم جدی مسوولان ورزش و دست اندرکاران امور بهداشت و درمان کشور را می‌طلبد.

نویسنده: دکتر سیده طلیعه آل‌نبی

دبیر فدراسیون پزشکی ورزشی