پل های اصفهان

اگر خوزستان سرزمین شاهکارهای مهندسی پل و سد و بند باشد و لرستان خاستگاه پل های عظیم و غول پیکر, بی شک اصفهان شهر پل های چشم نواز و تشریفاتی خواهد بود

اگر خوزستان سرزمین شاهکارهای مهندسی پل و سد و بند باشد و لرستان خاستگاه پل‌های عظیم و غول‌پیکر، بی‌شک اصفهان شهر پل‌های چشم نواز و تشریفاتی خواهد بود.

زاینده‌رود، در امتداد مسیرش در اصفهان بستری فراهم آورده که معماران عصر صفوی هنر بی‌بدیل‌شان در مسجد‌سازی، کاخ‌سازی و شهرسازی را به کناره رودخانه بکشانند و شاهکارهایی بیافرینند که پهلو می‌زند به مسجد شیخ لطف‌الله و طنازی می‌کنند برای عالی‌قاپو و رخ‌نمایی می‌کنند در آب روان و خروشان‌رود به‌ رشک چهل‌ستون چهره آراسته در استخر.

البته پل‌های اصفهان نه محدود به عصر صفوی که روندی است از صعود هنر مهندسی ایرانی که نقطه اوج آن به صفویه ختم می‌شود. قدیمی‌ترین پل زاینده رود، پل شهرستان (پل جی) است که به عقیده بعضی از محققان اساس امروز آن ساسانی است ولی ریشه و پایه هخامنشی دارد و قسمت‌های فوقانی آن الحاقاتی از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر می‏گیرد. فرد ریچاردز از این پل به عنوان یک پل جنگی و نظامی یاد کرده‌ است که از نظر معماری و قدمت ساخت در مجموعه پل‌های قدیمی ایران فقط پل دزفول و پل شوشتر با این پل برابری می‌کنند.

پل مارنان دیگر پل مشهور اصفهان، که واژه‌اش دگرگون شده «مهربین» از فرهنگ اوستایی است، واسطه اتصال دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه در غربی‌ترین قسمت شهر اصفهان بوده‌ است، همچنان که پل شهرستان (پل جی) واسطه اتصال شمالی‌ترین ساحل شهری زاینده‌رود به جنوبی‌ترین ساحل مقابل بوده ‌است. شکل امروزی پل مارنان با نمای ساختمانی آن در عصر صفویه تغییری نکرده ولی تعمیرات مکرر داشته‌ است.

پل جویی که از مستحدثات دوره شاه‏ عباس ثانی است، برای عبور و مرور عامه مردم نبوده، بلکه صرفا وسیله ارتباط باغ‌های سلطنتی در ساحل شمالی و جنوبی رودخانه و محل عبور خانواده شاه ‏صفوی و امرا و اشراف و میهمان‌ها و سفرایی بوده که با شاه ‏عباس دوم ملاقات داشته‏‌اند.

این پل میان پل‌های الله‌وردی‌خان و خواجو بنا شده و وسیله اتصال و ارتباط باغ‌های سلطنتی واقع در شمال و جنوب رودخانه زاینده بوده است و چون جوی کوچک سنگی روی این پل تهیه شده بود که آب از آن عبور کند، به این نام مشهور شده است.

اما شاهکار بی‌همتای دوره پادشاهی شاه عباس یکم، سی‌ و سه ‌پل یا پل الله‌وردی‌خان است، که به هزینه و بازبینی سردار سرشناس او الله‌وردی‌خان بنا شده ‌است. تاریخ بنای این پل (سال ۱۰۰۵ هجری)، درست همزمان با روزهایی است که خیابان بی‌همتای چهارباغ هم ساخته شده ‌است.

در دوره صفویان مراسم جشن آبریزان یا آب‌پاشان در کنار این درازترین پل زاینده‌رود صورت می‌گرفته ‌است و در سفرنامه‌های جهانگردان اروپایی آن دوران اشاراتی به برگزاری این جشن شده‌ است. ارامنه جلفا هم مراسم خاج‌شویان خود را در محدوده همین پل برگزار می‌کرده‌اند و اما پل خواجو که از بناهای شاه عباس دوم صفوی است به خاطر معماری و تزیینات کاشی‌کاری آن از دیگر پل‌های زاینده‌رود مشهورتر است. این پل که در دوران صفوی یکی از زیباترین پل‌های جهان به شمار می‌رفت، بیشتر به منزله سد و بند بوده است. در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیرسنگی وجود دارد که ظاهرا نماد سپاهیان بختیاری و محافظ اصفهان در عصر صفویه هستند.

پل، این گذرگاه انسان ساخته فرصتی فراهم کرده تا از بلندای مکان آن زیبایی‌ها را رصد کنیم و از فرازی فراتر از قدمگاه هر روزی جلوه‌ای نوین از شهر زیبایی که در هر سو شاهکاری آفریده را به تماشا بنشینیم.

انسان دیروز از این حیث چه موهبتی داشته که بی‌وجود ساختارهای عظیم و زشت و ناهمگون تنها زیبایی می‌دیده و هیچ مجموعه‌ای برابر چشمانش صف آرایی نمی‌کرده است.

اما امروز که به یمن پیشرفت و قدم نهادن در تمدن حاصل از دنیای مدرن، پل و سد و بند به یاری سیم و سیمان در برابر دیدگان ما بالا می‌روند، راه‌حلی جز فرو رفتن به اعماق زمین نیست و طی کردن شهر بی‌چهره زشت منظر از مسیری که شاید همان مسیر زاینده رودی بوده که زمانی پل‌ها بر فراز آن عشوه‌گری می‌کرده‌اند.

اما غافلیم که این اژدهای آهنین قانع نیست به لانه زیر زمینی‌اش و گاهی چنان ضربه می‌زند، از خصلت درشت‌خویی‌اش که پل زیبای نرم رفتار چین و شکن می‌گیرد بر چهره‌اش و‌ای بسا که ناملایمی او را فرو ریزد از آن همه جلوه‌اش که آنگاه است که نه آه سودی دارد و نه احساس گناه.

خواننده فهیم نیک می‌داند که نگارنده دشمن پیشرفت و آسایش نیست و این کلام هشداری است به خودمان که بدانیم چگونه و در کجا از امکانات نوین که ارمغان تکنولوژی است، استفاده کنیم و بدانیم در ازای آنچه به دست می‌آوریم، چه از دست خواهیم داد.

علی رنگچیان

کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی