جست و جوی ارزش ها AI چشم اندازی نوین در توسعه سازمانی

اقتصاد جهانی مدیران را در برابر چالش هایی قرار داده است که در روزگاری که تنها در مرزهای ملی محصور بودند, هرگز در برابر آنها قرار نگرفته بودند

«به زیبایی پدیده‌ها نیز توجه کن.» در روایتی نقل شده است که: روزی حضرت عیسی (ع) با حواریون از راهی گذر می‌کردند. ناگاه به مردار گندیده سگی رسیدند. حواریون گفتند چقدر این سگ بوی بدی دارد و متعفن است. حضرت عیسی (ع) فرمود: این سگ چه دندان‌های سفید و زیبایی دارد. پیامبر خدا با این سخن به حواریون آموخت که می‌توان در کنار بدی، خوبی را نیز دید. عموماً این‌گونه آموزش دیده‌ایم که به هر چیزی قبل از اینکه به نکته‌های مثبت آن توجه داشته باشیم، با دیده انتقادی و مسئله‌مداری بنگریم. اصولاً هر تغییری نیازمند انعطاف‌پذیری و واکنش‌های متناسب خود است. باید اذعان داشت که در برخورد با چالش های بزرگ، عموماً، مدیران ما ۲ نوع رفتار از خود بروز می‌دهند: یا خویشتن را دست کم گرفته، از رویارویی با تغییرات دچار ترس و واهمه می‌شوند و یا با شیفتگی در مقابل آن پدیده و نادیده انگاشتن نقاط قوت خود و سازمان خویش، از بروز واکنش‌های مناسب و بموقع باز می‌مانند. چنین به نظر می‌رسد که آنها در هر دو صورت، ظرفیت‌های خویش را نادیده می‌گیرند. باید توجه داشت که هر رویداد کوچک یا بزرگ، می‌تواند باعث ارتقای توانمندی‌های ما شود، البته اگر بتوانیم به هر تغییری با دیده مثبت بنگریم. با داشتن نگرش مثبت، تحلیل شایسته و تکیه بر ارزش‌های واقعی، می‌توان حتی تهدید‌ها را نیز به فرصت بدل کرد.

اقتصاد جهانی مدیران را در برابر چالش‌هایی قرار داده است که در روزگاری که تنها در مرزهای ملی محصور بودند، هرگز در برابر آنها قرار نگرفته بودند. این چالش نیز همانند بسیاری از دیگر تغییرات، برای برخی از ملت‌ها نوعی مزیت و برای برخی دیگر، تهدیدی جدی به شمار می‌آید. راز توفیق برخی و علت عدم موفقیت برخی دیگر چیست؟ به نظر می‌رسد که سازمان‌های موفق در رویارویی با چالش‌ها و تغییرات سریع و همه‌جانبه برمی‌آیند، به اکسیری دست یافته‌اند که دیگران از آن بی‌خبرند؛ این همان رازی است که سازمان‌های پیشرو بخوبی از آن آگاهند. به همین دلیل، نگارنده قصد دارد تا به معرفی چشم‌اندازی جدید از رویکرد «جست‌و‌جوی ارزش‌ها»۱ در توسعه سازمانی بپردازد، چشم‌اندازی که تلفیقی از رویکردهای مختلفی همچون «تفکر استراتژیک»، «بینش شهودی» و «تفکر سیستمی» است.

● اصول رویکرد «جست‌و‌جوی ارزش‌ها»

تولد و پایه‌گذاری پروژه بالینی کلیولند۲ (AI) با همکاری «دیویدکوپررایدر» استاد دانشکده کسب‌و‌کار و «سورش سریوستا»۳ طی برنامه دکترای رفتار سازمانی در دانشگاه Western Reserve case، در ۱۹۸۰ صورت گرفت.

AI یا جست‌و‌جوی ارزش‌ها کاوشی در مسیر «تکامل همزمان»۴ برای یافتن بهترین‌ها بین افراد، سازمان‌ها و محیط اطراف است. سبکی جدید در تحلیل و توسعه سازمانی که مبتنی بر ارائه روش تحلیلی نوین بوده و می‌تواند به شیوه‌ای بسیار غیرررسمی درون تیم یا قسمت و یا به شکل نوعی مداخله رسمی‌تر در پهنه سازمان، به کار رود.

«جست‌و‌جوی ارزش‌ها» متضمن ۳ اصل کلی است:

● اصل تفسیر۵

بر اساس این اصل، به نظر می‌رسد که معمولاً بسیار بیشتر از آنچه که بتوانیم تصورش را بکنیم، سازنده حقایقی هستیم که توسط سبک‌های تحلیلی خود، ایجاد می‌کنیم. ما به عنوان مدیران منابع انسانی، دائماً‌ درگیر کار «تحلیل» هستیم. تحیل‌هایی که مرتباً در روند برنامه‌ریزی راهبردی، بررسی نیازها و نگرش، ارزیابی عملکرد و نظایر آن، انجام می‌دهیم. توانایی ما به عنوان متخصصین منابع انسانی بستگی به این دارد که چطور از عهده تحلیل‌ها برآییم. این تحلیل‌ها عمدتاً بر پایه یافتن و حل مسائل و مشکلات است نه پیدا کردن «نقاط قوتی» که می‌توان بر آنها تکیه کرد و در جهت پیشبرد اهداف و تعالی سازمان از آنها سود برد. از دیگر سو، موفقیت ما منوط به این است که دنیای اطراف خویشتن را چگونه درک می‌کنیم. اصل تفسیر به ما می‌گوید راهی که دنیا را می‌شناسیم، نوع تحلیلی که انجام می‌دهیم، بی‌نهایت در مقصد نهایی ما تأثیرگذار است.

● اصل مقارنه یا همزمانی۶

اغلب اوقات، ما تحلیل و تغییر یا جست‌و‌جو و تغییر را به عنوان مفاهیم کاملاً مجزا از لحاظ زمانی در نظر می‌گیریم. ابتدا، بررسی نگرش را انجام داده و سپس تغییر را بر اساس نوعی مداخله طراحی می‌کنیم. «اصل مقارنه» می‌گوید این کار به همین سادگی نیست زیرا در حقیقت، جست‌و‌جو و تغییر، کاملاً همزمان هستند. شاید بتوان گفت که جست‌و‌جو، مساوی با تغییر و یا یکی از قدرتمند‌ترین روش‌ها برای ایجاد دگرگونی و تحول است زیرا بذرهای تغییر در نخستین سوالی که می‌پرسیم، کاشته می‌شوند.

● اصل کتاب باز۷

ما با این مضمون پرورش یافته‌ایم که سازمان‌ها همانند ماشین هستند و از این‌رو می‌توانیم آنها را اندازه بگیریم و مطالعه، پیش‌بینی و کنترل کنیم، اما مضمون مناسب‌تر این است که سازمان «کتابی باز» است و برای تفسیر، تفسیر مجدد و تفاسیر متعدد و بی‌پایان، همیشه گشوده است. دقیقاً همانند کتاب باز، می‌توانیم درباره هر چیزی در سازمان مطالعه کنیم. می‌توانیم لحظاتی از روحیه پایین و سقوط و یا لحظاتی از الهام‌بخشی، امید، شجاعت و خلاقیت را مطالعه کنیم. می‌توانیم در هر سازمان انسانی، لحظاتی از بروکراسی ناتوان تشریفات اداری را بررسی کنیم و یا درباره ابداع و کارآفرینی که افراد را با شکلی تازه یکجا جمع می‌کند، مطالعه کنیم. در هر حال، انتخاب با ماست. منظور این است که نوع نگرش ما، تعیین‌کننده نوع تحلیل، نحوه برخورد با رویدادها و تعیین‌کننده مقصد نهایی است. آنچه که سوال می‌کنیم و در عمل انجام می‌دهیم، همه بر اساس عادت‌هایی است که به ما آموخته شده‌اند.

● مثبت‌جویی

در AI به معرفی دیدگاهی پرداخته می‌شود که از «نگرش مثبت» برای تحلیل موضوعات و آنگاه دریافت «نقاط قوت» آنها برای توسعه و ارتقای سازمان استفاده می‌کند؛ نگرشی که جای خالی آن در اغلب سازمان‌ها احساس می‌شود. در این رویکرد، ما به جست‌و‌جوی محیط‌های سازمانی جذابی می‌رویم که توانسته‌اند به پیشگامان بزرگی در زمینه کسب‌و‌کار خود تبدیل شوند. بر اساس دیدگاه AI، رفتار سازمانی یا حیات آن، مسئله‌ای نیست که باید حل شود زیرا هیچ سازمانی برای ایجاد مسئله ایجاد نشده است. سازمان، در واقع منبعی از تخیل نامحدود و توانایی‌های بی‌حد‌و‌حصر است.

در «جست‌و‌جوی ارزش‌ها»، در واقع ما به دنبال هسته اصلی حیات و انرژی و «یافتن بهترین‌ها»۸ هستیم و باید سعی کنیم تا نگاه بنیادین خود را نه‌تنها در ارتباط با سازمان بلکه در مواجهه با تمامی امور تغییر دهیم؛ مضامینی که از تحلیلی مسئله‌مدار برای برخورد با تمام وقایع بهره می‌گیرد. در «جست‌و‌جوی ارزش‌ها» سعی شده تا از چارچوبی جدید برای مواجهه با سازمان و عناصر تشکیل‌دهنده آن استفاده شود. در این رویکرد، سازمان مکانی برای تخیل و توانایی نامحدود است. از نظر این دیدگاه، سازمان‌ها همچون هدیه‌اند و مراکزی برای روابط توسعه و توانمندی انسانی.

از آنجا که شاید اکثر افراد، راهی به غیر از رویکرد مسئله‌مدار برای مواجهه با امور نمی‌شناسند، رسالت متخصصان مدیریت، مشاوران سازمانی و... معرفی این رویکرد جدید است تا از این منظر، آنها دریابند که «جست‌و‌جوی ارزش‌ها» به عنوان یک نگرش، تا چه حد می‌تواند در توسعه و بالندگی سازمان، افراد و جامعه تأثیرگذار باشد و رضایت خاطر درونی را برایشان فراهم کند.

شیوه‌های قدیمی در کار مدیریت و برنامه‌ریزی دیگر پاسخگوی وضعیت کنونی سازمان‌های ما نیست. با توسل به روشی خاص- حتی اگر جدید‌ترین و کارآمدترین آنها باشد - نمی‌توان انقلاب کرد. در عوض باید سریع‌تر، تواناتر و با تکیه بر ارزش‌های اصیل، به مواجهه با تغییرات برویم و در این مسیر، نیازمند افرادی هستیم که با تکیه بر توانمندی‌های خویش، خارج از قوانین، رویه‌ها و چارچوب موجود، به وقایع می‌نگرند. وقت آن است که سر از دیوار یا سنگر قدیمی برآورده، مثبت بیندیشیم و میل به خطر کردن را در خود تقویت کنیم.

● نتیجه‌گیری

راهی که دنیا را می‌شناسیم و نوع تحلیلی که انجام می‌دهیم، همه و همه بی‌نهایت در مقصد نهایی ما تأثیرگذار است. ما در واقع سازنده آینده‌ای هستیم که هم‌اکنون مشغول تحلیل و تجسم آنیم. به بیانی دیگر، پرسش‌های ما درباره سازمان و مسیر رسیدن به آنها، نه بر پایه عوامل بیرونی بلکه از درون ما نشأت می‌گیرد زیرا آنچه که در عمل سوال می‌کنیم، بر اساس عادت‌هایی است که به ما آموخته شده و شایسته است که مورد بازنگری قرار گیرد.

«جست‌و‌جوی ارزش‌ها» به ما می‌آموزد که سازمان همچون انسان، به منزله «کتابی باز» است که برای تفسیر، تفسیر مجدد و تفاسیر متعدد و بی‌پایان، همیشه گشوده است و همانند تمامی نظام‌های زنده، می‌توان نتایجی ارزشمند از آن به دست آورد البته اگر به گونه‌ای شایسته مورد تحیل قرار گیرد.

در «جست‌و‌جوی ارزش‌ها»، نظام‌های انسان‌مدار در مسیری حرکت می‌کنند که مرتباً بیشترین پرسش و تحلیل‌ها را درباره آنها می‌کنیم. از این رو، ماندگاری یا پیشگام بودن در عرصه جهانی، نیاز به روشن‌بینی بیشتر، تحلیل مثبت و مبتنی بر واقع از اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی دارد. پس باید جهانی اندیشید و منطقه‌ای عمل کرد. گذشته به ما نشان داده است که رویکردها و راهکارهای پیشین، غالباً نه‌تنها راه‌گشا نبوده‌اند بلکه بر مسائل و مشکلاتمان افزوده‌اند. «جست‌و‌جوی ارزش‌ها» شاید تنها رویکرد مؤثر در توسعه سازمان نباشد، اما چشم‌اندازی نوین، مثبت و شایان توجه است.

سیما مهذب حسینیان ( دکترای مدیریت استراتژیک)

پانوشت

۱ . Appreciative Inquiry

۲ . Cleveland clinic project

۳ . Suresh Srivastva

۴ . Coevolutionary

۵ . Construction principle

۶ . Principle of simultaneity

۷ . Open book

۸ . To see best in others

منابع

Creelma, David (۲۰۰۱). Interview: David Cooperrider and Appreciative Inquiry

http://appreciativeinquiry.case.edu/intro/timeline.cfm