سفالگری و سرامیك سازی, صنایعی زنده در لاهیجان و سیاهكل

سفالگری و سرامیك سازی همچنان در لاهیجان و سیاهكل زنده است منظور از سفال, بدنه هایی است كه با خاكهای ثانویه, كه در اثر جابه جایی خلوص كمتری دارند و درجه پخت آنها نیز كمتر است, مثل خاك رس ساخته می شوند

سفالگری و سرامیك سازی همچنان در لاهیجان و سیاهكل زنده است. منظور از سفال، بدنه‌هایی است كه با خاكهای ثانویه، كه در اثر جابه‌جایی خلوص كمتری دارند و درجه پخت آنها نیز كمتر است، مثل خاك رس ساخته می‌شوند. سرامیك به بدنه‌هایی گفته می‌شود كه از خاكهای اولیه، كه به سبب ثابت بودن محل خاك از خلوص بیشتر و درجه پخت بالاتری برخوردارند، مثل كائولین و خاك سفید ساخته می‌شوند.

گفتنی است كه واژه‌های «سفال» و «سفالینه» كه اهل فن و در موارد كلی دیگر، آن را به كار می‌برند، بر هر نوع بدنه اطلاق می‌شود. یكی از قدیمی‌ترین صنایع بشری، سفالگری است كه به اعتقاد بیشتر محققان و نیز به پشتوانه اشیاء به دست آمده از كاوش‌های باستان‌شناسی، زادگاه آن ایران بوده و از كشورمان به دیگر نقاط جهان راه یافته است. به اعتقاد گیرشمن، باستان‌شناس و محقق برجسته فرانسوی، نخستین نمونه‌های اشیاء سفالین، به ساكنان كوهستانهای بختیاری تعلق دارد كه حدود ۸۰۰۰ پیش از میلاد و بدون استفاده از چرخ سفالگری ساخته شده است. از نمونه‌های به دست آمده می‌توان دریافت كه در آن زمان، سفال‌سازان از كوره پخت سفال نیز بی‌اطلاع بوده‌اند و احتمالاً ظروف سفالین را در كنارهمان آتشی كه برای پختن گوشت شكار مهیا می‌كردند می‌پختند. سفالینه‌های دوران مورد بحث، به تقلید از سبدهای بافته شده با تركه درختان ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساخت ظروف سفالین به كار رفته است.

افزون بر آن و ضمن كاوش‌های باستان‌شناسی، آثار با ارزشی از منطقه اسماعیل‌آباد، خوروین، تپه سیلك، شوش و غیره به دست آمده كه به هزاره‌های ششم، پنجم و چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. این اشیاء گاه نقش‌های ساده و طرحهای زیبایی بر پیكر دارند.

در ۳۵۰۰ پیش از میلاد با اختراع چرخ ساده سفالگری و استفاده از آن در شكل بخشیدن به ظروف سفالین، تحولی جدید در این صنعت به وجود آمد و موجب شد تا محصولات از نظر شكل متنوع‌ تر و از نظر ساخت ظریف‌تر شود و تولید آن نیز افزایش یابد.

از شوش سفال‌هایی متعلق به ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد به دست آمده است كه به یقین، با چرخ‌های كامل سفال‌گری تولید و در حرارتی مناسب (حدود ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد) پخته شده‌اند. به دنبال تكمیل چرخ‌های سفال‌گری، تحول دیگری در این صنعت به وقوع پیوست و صنعتگران سفال‌ساز موفق به تهیه انواع لعاب قلیایی و تزیین ظروف با آن شدند.

لعاب عبارت است از لایه نازك سیلیكاتی كه برای افزایش مقاومت و قابلیت‌های مصرفی،‌ زیبایی و جلوگیری از نفوذ رطوبت، سطح داخلی یا خارجی یا سطوح داخلی و خارجی یك بدنه سفالی یا سرامیكی را پوشش می‌دهد و دارای سه نوع قلیایی، سربی، فریت است. لعاب با اكسیدهای رنگزای فلزی به رنگ مورد نظر در می‌آید و پس از انجام مرحله لعاب‌كاری، ضروری است كه ظروف یا بدنه‌ها برای پخت نهایی به كوره برده شود.

در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، به سبب گسترش فلزكاری و تهیه انواع ظروف از فلز، ساخت ظروف سفالین تا حدودی از رونق و رواج پیشین افتاد و بیشترین تلاش به ویژه در دوره هخامنشی مصروف تولید آجرهای لعاب‌دار می‌شد كه نمونه‌هایی از آن در كاخ آپادانا و كاخ شوش مورد استفاده قرار گرفته و ضمن كاوشهای باستان‌شناسی به دست آمده است

دردوره اشكانیان دوباره سفالگری دچار تحول شد و استفاده از لعاب قلیایی در میان صنعتگران رواج یافت. سفالگری در دوره مذكور، بیشتر از روی نمونه‌های كشف شده در نواحی مختلف بین‌النهرین مانند سامرا، تیسفون و بابل، شناخته می‌شود كه تركیبی است از سفال‌های گذشته و نیز سفال‌هایی كه در همان زمان ساخت آن‌ها در دیگر نقاط جهان رایج بوده است.

در دوره ساسانی، سفالگری ایران پیشرفت چندانی نكرد، زیرا صنعتگران بیشتر به تولید مصنوعات فلزی گرانبها روی آوردند و از سفال تنها در مواردی معدود و برای تولید محصولاتی محدود استفاده می‌شد. با آغاز دوران اسلامی، به سبب روح سادگی و پرهیز از تجمل پرستی فرهنگ اسلامی، منع مذهبی استفاده از فلزات گرانبها برای ساخت ظروف و همچنین به دلایل اقتصادی، صنعت سفالسازی مورد توجه بیشتری قرار گرفت. آثار متعدد به جای مانده از نخستین دوره‌های پس از ورود اسلام، از آن جمله، سفالینه‌هایی كه در حفاریهای نیشابور و ری به دست آمده، نمایانگر مهارت سفالگران ایرانی در دوره مورد بحث است. نقوش ظروف سفالین این دوره بیشتر شامل كاسه، بشقاب، تنگ و غیره طرحهای گل و گیاه به شكل هندسی و نیز نقوش انسانی است.

طی قرون پنجم تا هفتم قمری (دوره سلجوقیان)، فصل نوینی در هنرها و صنایع ایرانی گشوده شد و ضمن تعالی و تكاملی كه فلزكاری، گچبری و بالاتر از همه معماری را نصیب گردید، صنعت سفالگری نیز تحول و دگرگونی چشمگیری یافت و شهرهایی چون نیشابور، جرجان، ری و كاشان به صورت مراكز عمده سفالگری كشور درآمد.

در دوره سلجوقی ظروف لعابی سفید رنگ، ظروف لعاب‌دار یك رنگ، ظروف با نقش قالبی، ظروف با نقش كنده‌كاری شده و لعاب رنگارنگ، ظروف معروف به لعابی، ظروف طلایی یا زرین فام، ظروف دارای نقاشی زیرلعاب، ظروف سرامیكی مینایی و ظروف معروف به «لاجوردی» ساخته شد. در دوره مغولها، ساخت نوعی كاشی به نام «كاشی معرق» آغاز، و از آن پس زینت‌بخش اماكن متبركه و دیگر ساختمانهای فرهنگی و گاه ساختمانهای مسكونی شد. در دوره صفویه، ساخت ظروفی با عنوان «بدل چینی» رایج شد و آن حاصل تبادل نظر سفالگران چینی و ایرانی و نیز آموزش سفالگران چینی به سفالگران ایرانی در زمینه استفاده مناسب تر از خاك سفید درتولید محصولات بود. ضمن آنكه ساخت سفالینه‌هایی با نقوش درخت و گل و گیاه و گاهی نیز با نوشته‌های كوفی، فارسی و عربی در ایران رواج یافت. در دوره صفویه، ساخت و استفاده از كاشیهای هفت رنگ، معرق و مَعْـقِلی گسترش بسیار یافت و در تزیین و زیباسازی ابنیه مذهبی و تاریخی به كار برده شد.

از حدود ۱۲ قمری به تدریج از رونق سفالگری ایران كاسته شد و این زوال تدریجی همچنان و تا قرن كنونی ادامه یافته است؛ گو اینكه محصولات سفال و سرامیك همچنان در مناطق مختلف تولید و حتی در زندگی روزمره مردم ایران نیز نقش داشته است. در حال حاضر، تولید سفال، سرامیك و كاشی در مناطق مختلفی از كشورمان به شیوه‌های گوناگون از آن جمله‌ با بهره‌گیری از چرخ سفالگری رواج دارد و طی سالهای پس ازپیروزی انقلاب اسلامی، شاهد رونق سفالگری رواج دارد و طی سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاهد رونق سفالگری در مناطقی مانند لالجین همدان، میبد یزد و تهران بوده‌ایم. این «هنر ـ صنعت» در دیگرمراكز مهم تولید، مانند مند گناباد، كلاگر محله جویبار، تبریز،‌ زنوز، اصفهان، شهرضا، نطنز، سیاهكل لاهیجان و… كماكان به حیات خود ادامه داده است.

منبع: ایسنا