قصری در دل کویر

سفر به پناهگاه گونه های بی پناه

آنچه معمولاً واژه «مسافر» در ذهن تداعی می‌کند، شخصی است که از راهی دور و دراز آمده یا به راهی دور می‌رود و دوردست‌هاست که همواره جذابیت‌های خاص خود را دارد برای سفر. اما برای هر قاعده‌ای استثنایی هست. سرزمین ایران با ۱۱ اقلیم۱ از ۱۳ اقلیم شناخته‌شده جهان، استثنای این قاعده است. در جای‌جای این سرزمین می‌توان با طی مسیری کوتاه به دوردست‌ها سفر کرد. «قصر بهرام» یا «کاروانسرای شاه‌عباسی» حدود ۵۰ کیلومتری جنوب شرق تهران است. در دیدار این قصر می‌توان از مبداء تهران در یک روز به ۴۰۰ سال پیش سفر کرد و در همان روز به تهران امروز بازگشت. این قصر با قدمتی حدود چهار سده در دل پارک ملی کویر۲ و در غرب و شمال غرب کویر مرکزی واقع شده است. این ناحیه در محدوده استان‌های تهران، قم، سمنان و اصفهان قرار گرفته و محدوده آن در شرق، ‌کویر مرکزی ایران، در غرب دریاچه نمک و قم‌رود و در شمال قشلاق گرمسار است.

پارک ملی کویر اقلیمی خشک و بیابانی دارد و میزان بارندگی متوسط سالانه آن که تنها از آبان‌ماه تا اردیبهشت‌ماه می‌بارد ۱۵۰ میلی‌متر است و گرمای شدید و هوای خشک از ابتدای خرداد تا پایان مهرماه حاکم بر این ناحیه است. با این حال، پارک ملی کویر که بسان جزیره‌ای است محصور میان دریاچه نمک، کویر ریک، کویر مرکزی و کویر گرمسار زیستگاه حیواناتی است همچون کل و بز، قوچ و میش وحشی، گربه شنی و یوزپلنگ ایرانی. این زیستگاه کم‌نظیر جهانی از سال ۱۳۵۵ به عنوان پارک ملی اعلام شده است. پارک ملی کویر، تنها پارک ملی در ایران است که به گفته سازمان محیط زیست در آن هیچ گونه سکونتگاه انسانی، معدنی و پروانه چرای دام وجود ندارد.

پارک ملی کویر در گذشته یکی از بهترین زیستگاه‌های گورخر ایرانی بود ولی اکنون نسل آن از میان رفته و از اوایل دهه هیچ گورخری در این منطقه مشاهده نشده ‌است. یوزپلنگ آسیایی دیگر حیوانی‌ است که نسل آن در این منطقه با خطر جدی روبه‌روست. سال گذشته دوربین‌های تله‌ای پروژه حفاظت از یوز در دو نوبت هشت قطعه عکس از تنها سه یوز در این منطقه ثبت کردند.

در دل این پارک کویری قصر بهرام، این کاروانسرای مربع‌شکل متعلق به عهد صفوی است که از دیوارهای بلند با چهار برج دایره‌ای‌شکل در چهار گوشه تشکیل شده است. این کاروانسرا به دستور شاه‌عباس صفوی و بر سه‌راهی اصفهان، خراسان و مازندران بنا شده است و در مسیر باستانی «راه ابریشم» واقع است. قصر بهرام از سنگ ساخته شده و دارای چهار ایوان و ۲۴ حجره است. شترخوان‌ها یا اصطبل‌های این کاروانسرا پشت اتاق‌ها ساخته شده‌اند.

این کاروانسرای کهن محل بسیار مناسب اتراق گردشگران پارک ملی کویر است و شب‌هنگام آسمان پرستاره آن (اگر خیلی بدشانس نباشید و در شب اقامت خود با آسمان ابری مواجه نشوید) بی‌نظیر است. در این کاروانسرا شب هنگام جز چراغ و شمعی که در آن روشن است و صدای موتور برقی که در ۵۰متری بیرون آن قرار دارد نه صدایی می‌شنوید و نه نوری می‌بینید که دست‌ساخته بشر و آزاردهنده باشد. با گذر اندکی از شب مسوول کاروانسرا موتور برق را خاموش می‌کند که حاصل‌اش خاموشی است و سکوتی بی‌نظیر.

از دیگر ویژگی‌های این قصر و اقامتگاه شاهی عهد صفوی، تامین آب مورد نیاز آن است که توسط آبراهی سنگی از هفت‌کیلومتری آن از چشمه سیاه به کاروانسرا منتقل می‌شده است. در همین فاصله از کاروانسرا و در جنوب شرق آن سیاه‌کوه با ۱۸۶۵ متر ارتفاع واقع است که معمولاً کوهنوردان بازدیدکننده از کاروانسرا دست از صعود به این قله کوتاه اما کویری و خاص برنمی‌دارند و صعود به آن را مثل دیدن کاروانسرا حتماً به جا می‌آورند.

در پنج‌کیلومتری جنوب قصر بهرام بقایای کاروانسرای کاهگلی و آجری عین‌الرشید هم میراث تاریخی و فرهنگی دیدنی این منطقه است. مناسب‌ترین راه ورود به این ناحیه از طریق راه آسفالته ورامین - پیشواست که تا یک‌کیلومتری ایستگاه راه‌آهن ابردژ ادامه دارد. پس از آن از طریق راه شنی قلعه بلند، عسگرآباد و حصارگلی به پاسگاه محیط‌بانی مبارکیه می‌رسید. از محیط‌بانی تا قصر هم جاده‌‌ای خاکی کشیده شده که بیش از ۳۰ کیلومتر است. یعنی تقریباً از ورامین تا قصر با خودرو سواری معمولی حدود دو تا دو و نیم ساعت راه است.

راه‌های دیگری هم برای ورود به منطقه وجود دارد که عبور از آنها بدون راهنما کاری خطرناک است. گم شدن و ماندن در منطقه‌ای کویری که تقریباً کسی یا چیزی از آن گذر نمی‌کند تا مرگ فاصله چندانی ندارد.

نکته دیگری که نباید فراموش کرد اخذ مجوز از سازمان حفاظت از محیط‌زیست استان تهران برای ورود به این پارک ملی است. حداقل ۱۰ روز پیش از برنامه سفرتان به محیط‌زیست مراجعه کنید. اجرای این برنامه در گروه‌هایی با نفرات زیاد و شلوغ بخشی از لطف آن را از بین می‌برد و دیگر اینکه به هیچ عنوان از ظرف و ظروف یک بار مصرف استفاده نکنید و زباله تجزیه‌ناپذیر در منطقه از خود باقی نگذارید. حتماً لباس گرم و کیسه خواب و... همراه داشته باشید و طبیعی است که در گردش روزانه به کلاه آفتاب‌گیر و عینک احتیاج دارید. زمان مناسب اجرای برنامه از آبان‌ماه تا اوایل اردیبهشت‌ماه است. از آفتاب گرم بهاری که بگذریم در تمام این بازه زمانی شب‌هایی سرد و در زمستان بسیار سرد در انتظارتان است. اگر برای دیدن آسمان بی‌نظیر کویر هم حساب ویژه‌ای باز کرده‌اید توجه به تقویم قمری و البته اطلاعیه‌های سازمان هواشناسی را فراموش نکنید. هرچند روزهای پایانی و آغازین ماه‌های قمری که مهتاب در آسمان نیست، دیدن گنبد مینای کویر بسیار دلرباست اما هنگام بدر کامل هم در کویر بودن و قدم زدن شبانه لطف خود را دارد.

سفری دوروزه در یک آخر هفته به پارک ملی کویر و اقامت و شب‌مانی در قصر بهرام، آرامش و خاطره به‌یادماندنی و فراموش‌نشدنی باقی خواهد گذاشت به شرطی که مراقب باشید به طبیعت حساس این ناحیه آسیب نرسانید و با مشورت و راهنمایی افراد باتجربه در زمینه طبیعت‌گردی، خطری برای طبیعت و خودتان ایجاد نکنید.

محمد قدمعلی

پی‌نوشت‌ها:

۱- اقلیم به شرایط آب و هوایی یک منطقه جغرافیایی نظیر دما، رطوبت، فشار اتمسفر، باد، بارش و سایر مشخصه‌های هواشناسی در مدت زمانی نسبتاً طولانی گفته می‌شود. در هواشناسی معمولاً شرایط حال حاضر آب و هوا مورد بررسی قرار می‌گیرد در حالی که در اقلیم‌شناسی مشخصه‌های درازمدت آب و هوا مورد توجه‌ است.

۲- سازمان حفاظت محیط زیست مناطق باارزش زیست‌‌محیطی ایران را در قالب چهار گونه «پارک ملی»، «اثر طبیعی ملی»، «پناهگاه حیات وحش» و «منطقه حفاظت‌شده» تقسیم کرده است که پارک‌های ملی شامل بیشترین درجه محدودیت و حفاظت می‌شود.