تبی که فروکش کرد

نگاهی به پست مدرنیسم در تئاتر به بهانه اجرای نمایش یک سمفونی ناکوک به کارگردانی آتیلا پسیانی

واژه پست مدرن از آن دست واژگانی است که پرداختن به آنها خطراتی چند با خود همراه دارد. بخشی از این خطرات که آن‌را برخواهیم شمرد به جامعه فرهنگی ایران بازمی‌گردد و برخی به حوزه تعاریف و کارکردهای این واژه. اما با وجود تمام این خطرات در بررسی واپسین ساخته پسیانی، "یک سمفونی ناکوک" ناگزیر از پرداختن به این واژه هستیم و آن‌چه ما را ناگزیر می‌سازد بعضی از ویژگی‌های این اثر است.

پست مدرنیسم از آن دست جریاناتی است که به زحمت تن به تعریف مشخصی می‌دهد و این برخواسته از خصلت‌های بنیادین پست مدرنیسم یعنی نسبی نگری، نفی کلان روایت و ضدساختار بودن آن است چرا که هر ساختار و هر تعریفی یک کلان روایت خواهد شد و نوعی حوزه اقتدار به وجود خواهد آورد و مانع از تکثر و چندصدایی بودن خواهد شد.

بخشی دیگر از دشواری این تعریف در حوزه‌های فراگیری است که پست مدرنیسم وارد آن شده است و در هر کدام از این حوزه‌ها با پیچیدگی‌های فراوان آمیخته شده و به قول "امبرتو اکو" یکی از متفکران حوزه پست مدرنیسم «متأسفانه پست مدرن به صورت واژه‌ای همه فن حریف درآمده است»(۱) و این خود باعث ایجاد آشفتگی‌های فراوان و عدم ارائه تعریفی دقیق از این واژه می‌شود.

این جریان فرهنگی که از اواخر دهه ۶۰ در اروپا و آمریکا آغاز شد، در طول سه دهه تبدیل به جریانی فراگیر در سطح جهان و بالاخص آسیا و آفریقا شد که حوزه‌های مختلفی از قبیل هنر، اقتصاد، ورزش، جامعه شناسی و حتی فیزیک نظری را تحت تأثیر خود قرار داد، ‌اما تب آن با همان سرعتی که بالا گرفته بود در سال‌های اخیر فرو نشست و بالاخص با مرگ متفکران برجسته آن در سال‌های اخیر هم‌چون لیوتار، بودریار و حتی دریدا این روند تسریع شد تا جایی که اکنون تنها زمزمه‌هایی از آن را می‌شنویم.

تبی که در سطح جهانی شیفتگی‌ها و انکارهای یکسونگرانه‌ای برانگیخت و باعث مجادلات فراوانی در محافل فرهنگی دنیا شد. اما اکنون و با فرو نشستن این تب می‌توان همچون هر موج فرهنگی دیگری آن را به قضاوت نشست و سویه‌های مثبت و منفی و تولیدات آن را مورد بررسی قرار داد. اما آنچه که مدنظر ماست نوعی از زیبایی‌شناسی است که به زعم نگارنده هنوز می‌توان فارغ از موج‌ها و تب‌های فراگیر از آن استفاده کرد.

در ایران اما حکایت به گونه دیگری است. با ورود دیرهنگام واژه پست مدرن در دهه ۷۰.ش، تب گسترده، خیل عظیمی از هنرمندان، نویسندگان و روشنفکران ایرانی را دربر گرفت تا جایی که هر اثری با هر ویژگی‌ای در این طبقه‌بندی قرار داده می‌شد و هر کسی به نوعی می‌خواست خود را به نوعی بخشی از این جریان پیشتاز به شمار آورد -که البته این از یکسو به دلیل برداشت نادرست از پست مدرنیسم و از سوی دیگر به دلیل خصلت‌‌های این واژه و جریان بود- و شمار عظیمی از نقاشی‌های پست مدرنیستی، اشعار پست مدرنیستی و داستان‌ها و مقاله‌های پست مدرنیستی خلق شد اما خیلی زود این مدگرایی فرهنگی و این شیفتگی دیوانه‌وار جای خود را به تحقیر، تمسخر و گریز افراطی از آن داد. به نحوی که شاید اکنون به مذاق هیچ هنرمندی خوش نیاید که او را پست مدرن بینگارند و حتی آن را توهین به خود به حساب آورد. واژه‌ای که روزگاری از واژگان دم دستی هر منتقدی برای اظهار باسوادی‌اش بود اکنون دیگر جزو واژگان دمده‌ای است که هر منتقدی از کاربرد آن ابا دارد.

این افراط و تفریط هم‌چون همیشه باعث شد نه فهم جدی و عمیقی از جریان پست مدرنیسم به دست آید و نه تولیدات قابل توجهی از خود برجای بگذارد. در تئاتر اما برخلاف حوزه‌هایی چون هنرهای تجسمی و ادبیات وضعیت به گونه دیگری بود. تئاتر همیشه دیر آمده ما از حسن اتفاق این بار نیز دیر به این قافله پرشتاب رسید و از تئاتر پست مدرن در ایران به جز چند مقاله نه سخنی به میان آمد و نه هیچ گروه و اجرایی مدعی جدی کار در این حوزه شد و بحث پست مدرنیسم در تئاتر ایران مسکوت ماند و هنگامی که هنرمندان دیگر حوزه‌ها به بازی‌های پست مدرنیستی مشغول بودند تئاتر ایران به تازگی درگیر افق‌های مدرنیستی تئاتر شده بود.

اما اکنون و پس از چند سال که دیگر واژه پست مدرن چه در شکل شیفته‌وارش و چه در شکل تحقیرآمیزش در اذهان فراموش می‌شود اجرایی از پسیانی ما را ناچار می‌سازد رویکردی دوباره به این واژه اینک مهجور داشته باشیم چرا که با دلایلی چند بر این باورم این اجرا بسیاری از ویژگی‌های تئاتر پست مدرنی را که هیچ گاه در ایران سربر نیاورد با خود دارد.

البته سخن گفتن از ویژگی‌های هنر پست مدرنیستی همان گونه که ذکر شد به دلیل تعریف ناپذیری و گریز از ساختاری آثار پست مدرنیستی کار بسیار دشواری است اما ویژگی‌هایی که می‌خواهیم با آنها و در اینجا کار پسیانی را به بررسی بنشینیم ویژگی‌هایی است که از پس این سال‌های پرشر و شور و پرشتاب به دست آمده‌اند و ماحصل بررسی آثاری است که به این شیوه خلق شده‌اند.

● ارجاع به خود:

یکی از ویژگی‌های آثار پست مدرن ارجاع به خود اثر است، تئاتری که درباره تئاتر ساخته شده است، شعری که درباره شعر سروده شده است، تصویری که سوژه آن تصویرگری است. این ویژگی در آثار هنری پست مدرنیستی در جهت نفی بازنمایی اثر هنری است.

اثر هنری خلق نمی‌شود تا واقعیتی بیرونی را باز نموده کند بلکه اثر هنری با تمام تخیل و فانتزی‌اش با تمام اعجاب‌ها و اعوجاجش بخشی از واقعیت خود زندگی است. به جای آن که زندگی به درون هنر بیاید، هنر به درون زندگی رسوخ می‌کند و از این راه هنر پست مدرنیستی زیبایی‌شناسی کلاسیک و هم‌چنین زیبایی‌شناسی مدرنیستی را واژگونه می‌کند.

دومین کارکرد این ویژگی خودآگاهی بخشیدن به مخاطب است، هنر پست مدرنیستی هنر ناخودآگاهی و لایه‌های زیرین ذهن نیست بلکه هنر خودآگاهی است که در آن مخاطب می‌داند با یک تئاتر، یک رمان یا یک اثر تصویری روبروست. از مثال‌های بارز ارجاع به خود در ادبیات نمایشی می‌توان آثار "یاسمینا رضا" و در ادبیات داستانی رمان پست مدرنیستی "اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری" اثر ایتالوکالوینو را مثال زد که رمانی است درباره نوشتن و خواندن رمان و با این جمله آغاز می‌شود. «تو داری شروع به خواندن داستان جدید ایتالوکالوینو اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری می‌کنی.»(۲)

"یک سمفونی ناکوک" نیز تئاتری است درباره تئاتر. آنچه روی صحنه، آنچه در پشت صحنه و آنچه در فستیوال‌های تئاتری اتفاق می‌افتد و آنچه که در پیرامون خلق یک اجرای تئاتری وجود دارد و این نخستین خصلت پست مدرن "یک سمفونی ناکوک" است.

● تکثر و چندصدایی بودن:

اثر پست مدرن روایت‌های کلان،‌ ساختارهای منسجم و یک کل اندام‌وار را نفی می‌کند تا راه برای تکثر و چندصدایی شدن اثر باز بماند. یکی از راه‌های نیل به این مقصود امتزاج و اختلاط سبک‌های مختلف است که هر کدام به دوران‌های مختلف تعلق دارند. البته این اختلاط نه از روی ناآگاهی بلکه تعمداً به شکلی بسیار برجسته نشان داده می‌شود تا جایی که اغلب شاهد حضور سبک‌های کاملاً متضاد در کنار هم هستیم.

هنرمند پست مدرن می‌کوشد با این رهایی از قواعد سبکی، اقتدار و غلبه هر گونه نگاه و صدایی را در اثرش از میان ببرد. البته هنرمند پست مدرن از هر کدام از این سبک‌ها به شکلی صحیح و روشمند استفاده می‌کند اما به ناگاه آن را می‌شکند- و اغلب به شکلی طنزآمیز و فضایی چندصدایی برای اثرش خلق می‌کند. از نمونه‌های بارز این سبک گریزی آگاهانه در ادبیات می‌توان به آثار میلان کوندرا و رمان "اگر شبی... " از کالوینو اشاره کرد و در نقاشی به آثار کسانی چون دیوید سالی و جولیان اشنابل.

در یک سمفونی ناکوک ما با این انتقال سبکی به شیوه‌ای هوشمندانه روبروییم. پسیانی در ابتدا برای ما فضایی آیینی البته از نوع تئاتر آیینی مدرن خلق می‌کند اما به ناگاه این فضا را شکسته و مخاطب را کاملاً درگیر فضایی رئالیستی می‌کند و پس از آن به ناگاه وارد حیطه‌ای فانتزی و تخیلی می‌‌شود که در آن از عناصر سورئال بهره می‌گیرد.

البته این تغییر فضا کاملاً در هماهنگی با روایت اثر قرار دارد. از لحاظ روایی سه روایت جداگانه را در این اثر بازمی‌یابیم. روایت اول و قسمت آغازین نمایش برگرفته از حماسه بین‌النهرینی گیل گمش است که به شکلی مدرن بازسازی شده است و با توجه به نشانه‌های موجود در این بخش مربوط به قسمت زاری بر جسد "انکیدو" و دغدغه گیل گمش برای بی‌مرگی است.(۳) روایت دوم یا روایت رئالیستی، گروهی تئاتری را به ما نشان می‌دهد که نمایش گیل گمش را برای اجرا در یک فستیوال تمرین می‌کنند اما در سد بازبینی و به خاطر سلایق شخصی بازبین‌ها می‌مانند.

و روایت سوم یا روایت فانتزیک روایت گربه‌هایی است که در سالن‌های تئاتر حضور دارند و با کمک جادوی خود سعی دارند به نمایش کمک کنند تا در فستیوال روی صحنه برود. بر اساس این سه روایت ما سه شکل از بازی، فضاسازی، موسیقی و کارگردانی را در کار مشاهده می‌کنیم که به تناوب در اثر جا عوض می‌کنند.

● آیرونی (irony) و طنز:

یکی از بارزترین وجوه در آثار پست مدرنیستی تأکید عمده بر طنز آیرونی است. این تأکید از آنجا ناشی می‌شود که هنرمند پست مدرنیست در پی نوعی بی‌قیدی سرخوش و آزادی بخش است. نوعی طنز و تجاهل سرخوش و شاد.

هنر پست مدرن به این طریق به بسیاری از فجایع پیرامون خود با دیده ریشخند و تمسخر می‌نگرد و هنرمند فارغ‌البال به خلق اثر خود می‌پردازد و هیچ چیزی را جدی نمی‌انگارد. نمونه این نوع طنزهای پست مدرنیستی را که در بستر آثاری غیرطنز به وجود می‌آیند می‌توان در آثار کورت ونه‌گات و ریچارد براتیگان و یا نسل بیت‌ها در ادبیات و یا در سینمای کسانی مانند امیر کاستاریکا مشاهده کرد.

در اجرای یک سمفونی ناکوک نیز به وضوح شاهد حضور عنصر طنز و آیرونی در اثر هستیم چه در جملات کاریکلماتور واری که از بیرون صحنه شنیده می‌شد و چه در خود اجرا و بالاخص در بخش فانتزیک آن.

● پارودی (parody) :

یکی از عوامل مهم ایجاد طنز در آثار پست مدرن پارودی یا تقلید سبکی است. اثر پست مدرن به گذشته می‌نگرد اما با دیدگاهی طنزآمیز و کنایی. او به تقلید سبک‌ها و شیوه‌های گذشته می‌پردازد اما تقلیدی مضحک و از این راه جدای از دستیابی به بیانی نو که حاصل این اختلاط است به دو هدف عمده خود که یکی بی‌قیدی سرخوش و آزاد و دیگری بررسی طنزآمیز گذشته است نیز دست می‌یابد.

در اجرای پسیانی نیز شاهد حضور پارودی در یکی از بخش‌های نمایش هستیم هنگامی که گربه‌ها به شکلی مضحک و طنزآمیز به اجرای آیینی نمایش گیل گمش ‌پرداخته و خوانشی پارودی از این داستان اسطوره‌ای ارائه می‌دهند. از نمونه‌های دیگر حضور پارودی در این اجرا می‌توان به بخشی که گربه‌ها در آن تست بازیگری می‌دهند اشاره کرد.

● استفاده از کلیشه‌ها: هنرمند پست مدرنیست برخلاف هنرمند مدرنیست به شکلی عمدی به سمت کلیشه‌های رایج و کیچ‌‌ها (۴) تمایل دارد. او با این شیوه جدای از دستیابی به طنز در اثرش شکل‌های نوینی را با توجه به آمیزش دیدگاه خود و این کلیشه‌های رایج می‌آزماید و هم‌چنین جدی‌نگری هنرمند مدرن را نیز به نقد می‌کشد.

استفاده از کلیشه‌ها و کیچ‌ها را به وفور در آثار نقاشان پاپ آرت و به خصوص نقاشی مانند اندی وارهول مشاهده می‌کنیم. در اثر پسیانی نیز به خصوص در جملاتی که از بیرون ادا می‌شد مانند: دریای غم ساحل ندارد، سلطان غم مادر و... شاهد حضور آگاهانه کلیشه‌ها و کیچ‌ها بودیم.

● توجه به سطح و ظواهر امور: هنر پست مدرن، هنری معناگرا نیست، برخلاف هنر و تفکر مدرن که تحت تأثیر آموزه‌های فروید و مارکس سعی دارد ژرفا را بکاود و معانی عمیق‌تری را که در پس سمبل‌ها و نشانه‌ها قرار دارند کشف کند، هنر پست مدرن بیشتر با ظواهر و سطوح امور سر و کار دارد و هر آنچه آشکارا و به گونه‌ای بارز ظهور پیدا می‌کند.

اگر هنر مدرن هنری هدایت کننده است و در آن هیچ چیز چنانکه می‌نماید نیست، هنر پست مدرن با امور و مسائل پیش افتاده و روزمره سر و کار دارد و از ژرفاکاوی و رمز و راز گریزان است. نمونه‌های بارز این گریز از سمبل‌پردازی و نشانه‌سازی را می‌توان در آثار نویسندگانی چون ریموند کارور مشاهده کرد.

در یک سمفونی ناکوک جدای از آنکه خود پسیانی در بخشی از نمایش و در مقام کارگردان به ما گوشزد می‌کند که از سمبل‌ها و معانی نهفته متنفر است در اثر نیز هیچ ردپایی از سمبل‌ها و نشانه‌ها نمی‌یابیم و همه چیز همانی است که در اجرا می‌بینیم. ساده و لذت‌بخش و بدون جان کندن برای معانی سنگین فلسفی.

● توجه به زندگی و امور روزمره: در ادامه بحث گذشته باید اشاره کرد هنر پست مدرن دست‌مایه‌های خود را نه از حوادث عجیب و غریب و رویدادهای کلان که از بطن ساده‌ترین و پیش پا افتاده‌ترین امور روزمره می‌گیرد.

رویدادهایی که در زیبایی‌شناسی کلاسیک و زیبایی‌شناسی مدرن هیچ جایگاهی برای تبدیل به یک اثر هنری نداشتند اما هنرمند پست مدرنیست به شکلی رادیکال زیبایی‌شناسی گذشته را درهم می‌شکند و از امور جزئی و پیش پاافتاده استفاده می‌کند.

نقطه محوری اثر پسیانی نیز رویدادی عادی در زندگی افراد تئاتری به خصوص در ایران است یعنی حذف یک اجرا صرفاً به دلیل سلیقه‌های شخصی و باز رویدادی کوچکتر و آشنا برای هنرمندان تئاتر و آن گربه‌های تئاتر شهر. موضوع‌هایی که به رغم هنرمندان مدرن و جدی موضوعاتی پیش پا افتاده است اما از زاویه دید زیبایی‌شناسی پست مدرن می‌تواند تبدیل به موضوعی متفاوت و جذاب شود.

وجود عناصری از این دست هنر پست مدرن را تبدیل به یک نوع بازی می‌کند. یک بازی با پوسته‌ای سطحی اما در همان حال جذاب.

● نگاه به گذشته:

یکی از ویژگی‌هایی که پست مدرنیسم اغلب به وسیله آن شناخته می‌شود نگاه به گذشته است. برخلاف هنرمند مدرن که یکسر رو به جلو می‌تازد و به نفی سنت‌ها می‌پردازد هنرمند پست مدرن به گذشته نیز نگاهی دارد و این نگاه از چندین آبشخور آب می‌خورد اول آنکه هنرمند گذشته را با دید طنز و انتقاد می‌نگرد دوم آنکه در تفکر پست مدرن نگاه ویژه‌ای به سمت خرده فرهنگ‌ها، اساطیر، آئین‌ها، تاریخ وجود دارد و سوم آنکه هنرمند پست مدرن از گذشته و حال و آینده برای ایجاد فضایی چند بهره می‌گیرد.

از نمونه‌های برجسته این نوع نگاه به گذشته می‌توان آثاری از کالوینو هم‌چون "بارون درخت‌نشین" و "ویکنت شقه شده" و یا رمان مشهور امبرتواکو "نام گل سرخ" را مثال آورد.

در یک سمفونی ناکوک پسیانی از این خصیصه هنر پست مدرن غافل نمانده است و ارجاعات متعددی به گذشته دارد از جمله ارجاع به حماسه گیل گمش، یا ارجاع به سنت‌های جادوگری- که یادآور یکی از فصل‌های درخشان مرشد و مارگریتای بوگلاکف است و اتفاقاً از فصل‌های درخشان اجرای پسیانی نیز محسوب می‌شود.

● نفی کاراکتر:

همچنان‌که ذکرشد هنر پست مدرن به سطح و ظواهر امور می‌پردازد پس طبیعی است که شخصیت و شخصیت‌پردازی و واکاوی لایه‌های پیچیده درونی شخصیت در این هنر جایگاهی نداشته باشد. هنر پست مدرن برخلاف هنر مدرن به اعمال و ظاهر بیرونی شخصیت‌ها اکتفا می‌کند و از روانشناسی اجتناب می‌ورزد و بدین ترتیب کاراکتر و شخصیت‌پردازی در آثار پست مدرن کمرنگ شده و فضاسازی و تأثیری که فضا بر مخاطب می‌گذارد جای آن را می‌گیرد. از نمونه‌های بارز این ویژگی می‌توان به آثار "آلن روب‌گری‌یه" اشاره کرد.

در یک سمفونی ناکوک نیز ما به عمق هیچ کدام از کاراکترها و شخصیت‌ها راه نمی‌یابیم، هیچ کدام از کاراکترها را نمی‌توانیم قهرمان اثر بدانیم و اثر از زاویه دید هیچ کدام از شخصیت‌ها روایت نمی‌شود. ما تنها با اعمال بیرونی شخصیت‌های سر و کار داریم که قرار است فضایی و به تعبیر صحیح‌تر فضاهایی را برای ما خلق کنند.

● توجه به شکل‌های عامه‌پسندانه:

هنر پست مدرن برخلاف تصور رایجی که در مورد آن وجود دارد هنر عامه‌پسندی است که اساس کار خود را بر لذت بخشیدن به مخاطب می‌گذار و بخشی از عامه‌پسندی هنر پست مدرن از استفاده از شکل‌های عامه‌پسند ولو کلیشه‌ای هنر ناشی می‌شود. ادبیات پست مدرن به وفور از تکنیک‌های رمان‌های سیاه و رمان‌های پلیسی بهره می‌گیرد که مثال مشهور آن "نام گل سرخ " امبرتو اکو است. این گرایش به شکل‌های عامه‌پسندانه را به شکل گسترده‌ای در هنرمندان پاپ آرت و کانسپچوال آرت در هنرهای تجسمی نیز می‌بینیم.

یک سمفونی ناکوک عامه‌پسندانه‌ترین و به تعبیر صحیح‌تر تماشاگرپسندترین اثر پسیانی است. اثر که اغلب تماشاگران خود را از اقشار مختلف و با سطوح فکری گوناگون راضی از سالن خارج می‌سازد.

● تخیل و فانتزی:

هر چند هنر پست مدرن هنری معطوف به زندگی و امور روزمره است اما نگاه متفاوت هنرمند پست مدرن در دل این امور روزمره فانتزی‌های ظریف و هوشمندانه‌ای را می‌گنجاند و از این راه به جذابیت و لذت‌بخشی که یکی از اصول بنیادین هنر پست مدرن است دست می‌یابد.

نمونه برجسته این فانتزی‌های آمیخته به زندگی روزمره را می‌توان در آثار ونه گات و براتیگان سراغ گرفت. یک سمفونی ناکوک نیز بخش عمده‌ای از جذابیت خود را مدیون فانتزی و تخیل بکر آن است. تخیلی که در آن تجربه‌ها در کار تئاتر مداخله می‌کنند، به اجرای نقش می‌پردازند و تست بازیگری می‌دهند.

● لذت بخشی:

بخش عمده‌ای از عناصری که ذکر آنها آمد در هنر پست مدرن در راستای عنصری مهم و بنیادین به نام لذت بخشی به کار می‌روند. هنرمند پست مدرن نه به خاطر فلسفه خلق می‌کند و نه به دلیل روانشناسی او کارش را بر اساس لذت رساندن به خود و مخاطب پیش می‌برد حتی اگر این لذت از راه‌هایی غیرمعول و غیرمتعارف حاصل گردد. او داستانی را فقط به خاطر جذابیت داستانی‌اش و تئاتری را به صرف جاذبه‌های روایی و بصری‌اش ارائه می‌کند و از این راه سرخوشی و رهایی خود را از فشارهای زندگی معاصر اعلام می‌دارد.

در اثر پسیانی نیز بیش از آن که شاهد غلبه معنا و عناصر سمبولیک و نشانه شناختی باشیم، جاذبه‌های روایی و بصری است که ما را درگیر می‌کند. یک سمفونی ناکوک قصد رساندن پیامی جهانشمول و فلسفی ندارد بلکه بیش از پیام قصد دارد مخاطب خود را درگیر لذت یک اجرای تئاتر کند.

● ناپایداری اثر هنری:

از دیگر ویژگی‌های هنر پست مدرن می‌توان به ناپایداری آن آثار اشاره کرد. این آثار پس از خلق یا بلافاصله و یا با فاصله‌ای اندک از بین می‌روند و یا به دلیل گرایششان به امور روزمره و حوادث روز تاریخ مصرف آنان می‌گذرد.

البته این‌گذشت تاریخ مصرف شامل تأثیر زیبایی شناسیک آن‌ها نخواهد شد و این تأثیر زیبایی شناسیک بر جای می‌ماند. اثر پست مدرن توجه به تأثیر آنی و نتایج فوری اثر دارد و چندان دغدغه ماندگاری ندارد. یک سمفونی ناکوک نیز اثری است از لحاظ زمانی و مکانی محدود و با تاریخ مصرفی مشخص اما به لحاظ نوع نگاه و زیبایی‌شناسی تأثیر گسترده‌ای دارد.

● افشای تکنیک:

یکی از تکنیک‌های مهم در آثار پست مدرن افشای تکنیک است. هنرمند به نحوی در دل اثر تکنیک خود را افشا می‌سازد و به این طریق نه از راه پنهان‌سازی که از راه افشاسازی به مخاطب شوک وارد کرده و او را درگیر تجربه زیبایی شناسیک خود می‌کند. به عنوان مثال در ادبیات استفاده از این تکنیک را در رمان "اگر شبی... " اثر ایتالوکالوینو شاهد هستیم که در آن نویسنده تکنیک روایی هزار و یکشبی‌اش را افشا می‌کند.

در یک سمفونی ناکوک نیز شاهد استفاده از این تکنیک هستیم جایی که پسیانی در مورد خصوصیات اثر آیینی‌‌اش و تکنیک‌های آن توضیح می‌دهد و جواب منتقدان اثرش را می‌دهد با گونه‌ای از تکنیک افشای تکنیک مواجه می‌شویم.

● حضور مؤلف در اثر:

یکی دیگر از تکنیک‌های مورد استفاده در آثار پست مدرن حضور مؤلف در اثر است و در واقع واکنشی است به تئوری‌های مدرنیستی مرگ مؤلف بارت و ناپدید شدن مؤلف در آرای "فوکو" و از دیگر سو واکنشی است نسبت به بازنمایی اثر هنری و در پی نفی این بازنمایی است.

در آثار پست مدرن مؤلف خود را در پس اثر و قهرمانانش پنهان نمی‌سازد بلکه به شکلی مستقیم-و نه حتی در قالب دانای کل- در اثر حضور می‌یابد، مداخله می‌کند و توضیح می‌دهد. از نمونه‌های بارز حضور هنرمند در اثر می‌توان در حوزه هنرهای تجسمی به آثار گیلبرت و جورج اشاره کرد که خود به جای مجسمه‌هایشان درگالری‌ها حضور می‌یافتند و فیگور می‌گرفتند و یا در حوزه تئاتر به آثار تادئوش کانتور اشاره کرد که همواره و در حین اجرا و در حضور تماشاگر در اثر مداخله می‌کرد و آن را تغییر می‌داد.

در یک سمفونی ناکوک نیز ما با حضور گاه به گاه کارگردان در اثر که به نوعی شخصیت خود پسیانی کارگردان است مواجهه می‌شویم که توضیحات لازم را به بازیگران گوشزد و در اثر مداخله می‌کند و به نوعی تأکیدی است بر حضور مؤلف در اثر.

با توجه به تمام این خصلت‌ها و ویژگی‌ها یک سمفونی ناکوک را می‌توان یک اثر پست مدرنیستی تمام عیار به شمار آورد که در آن از بیشتر ویژگی‌های هنر پست مدرن بهره گرفته شده است تا جایی که کمتر این تعداد ویژگی را همزمان و در یک اثر مشاهده می‌کنیم. حتی نام نمایش یعنی "یک سمفونی ناکوک" خود تأکید مضاعفی است بر پست مدرنیستی بودن اثر چرا که جدا از وجود تناقض در نام چون ذات سمفونی بر هماهنگی استوار است اشاره‌ای دارد به خصلت مهم آثار پست مدرن یعنی ناهماهنگی ساختاری اثر.

و به این ترتیب می‌توان گفت هر چند پست مدرنیسم در تئاتر ایران مقداری دیر خود را معرفی کرد اما این معرفی به شکلی آگاهانه و نظام‌مند و فارغ از هیاهوها و جار و جنجال‌های مرسوم صورت گرفت.

البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که در این بررسی تنها "یک سمفونی ناکوک" به عنوان اثری پست مدرنیستی به شمار آمده است و نه خود پسیانی به عنوان هنرمندی پست مدرنیست. چرا که تنوع و گستردگی اجراهای پسیانی در سال‌های اخیر نشان داده است که او به شکل پویایی از خلال سبک‌ها و شیوه‌های مختلف و نو عبور می‌کند تا به تجربه‌هایی جدید و متفاوت دست یابد.

رحیم عبدالرحیم‌زاده

پانوشت‌ها:

۱- بنگرید به کتاب: پست مدرنیته و پست مدرنیسم ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری انتشارات نقش جهان ۱۳۷۸ ص ۱۲۲ پی نوشت بر "نام گل سرخ" امبرتو اکو

۲- بنگرید به کتاب: "اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری" نوشته ایتالو کالوینو، ترجمه لیلی گلستان انتشارات آگاه ۱۳۸۱ ص ۷

۳- بنگرید به کتاب "اساطیر خاورمیانه" نوشته ساموئل هنری هوک ترجمه علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور انتشارات روشنگران ۱۳۷۲ ص ۴۶ تا ۷۴

۴- کیچ (Kitsch) تنها به چیزی نظر دارد که آسان پسندی مردم ساده‌خواه و ساده‌اندیش است. برای اطلاعات بیشتر بنگرید به کتاب: تبارشناسی پست مدرنیسم نوشته علی اصغر قره باغی انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی ۱۳۸۰ ص ۳۴ و ۳۵