گذرگاه عشق

عشق نفسانی از انواع عشق مجازی است که در بررسی انواع عشق از نظر ملاصدرا بدان اشاره شد اگر چه ملاصدرا عشق نفسانی را می ستاید و آن را از جمله فضایل می داند لکن معتقد است که از نوع فضایلی است که بین فضایل عقل مفارق محض و نفس حیوانی قرار دارد و لذا این نوع فضیلت بطور مطلق در هر وقت و در هر مکان و بر هر حال ممدوح نیست

عشق نفسانی از انواع عشق مجازی است که در بررسی انواع عشق از نظر ملاصدرا بدان اشاره شد.

اگر چه ملاصدرا عشق نفسانی را می‌ستاید و آن را از جمله فضایل می‌داند لکن معتقد است که از نوع فضایلی است که بین فضایل عقل مفارق محض و نفس حیوانی قرار دارد و لذا این نوع فضیلت بطور مطلق در هر وقت و در هر مکان و بر هر حال ممدوح نیست بلکه لازم است که این عشق در اواسط سلوک عرفانی و در حال توفیق نفس و بیدار شدن از خواب غفلت به کار گرفته شود و هنگامی که از این پل گذشت و قدم در راه حقیقت گذاشت دیگر توسل بدان جایز نیست و از رذایل به حساب می‌آید.

این عشق گذرگاه و پلی است برای رهایی از دام عشق‌های شهوانی و ظلمانی و رسیدن به عشق حقیقی که همان محبت به خدا و صفات و افعال اوست.

بر همین اساس اگر عشق و محبت به زیبا رویان به منظور تربیت، تعلیم و تهذیب باشد از جمله فضایل است که دل‌ها را رقیق، ذهن‌ها را تیز و نفس‌ها را بر ادراک امور شریفه بیدار می‌کند و باید این عشق را عشق عفیف دانست که سبب تلطیف نفس و تنویر قلب است و در روایات است که "من عشق فعف ثم مات، مات شهیدا"(۱)؛ کسی که عاشق شود و عفت و پاکدامنی پیشه کند سپس بمیرد همانند شهید از دنیا رفته است. (۲) زیرا سبب می شود انسان به جمال و کمال الهی توجه کند. آن چنان که در حدیث داریم:"إن الله جمیل و یحب الجمال (۳)؛ خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. و زیبا رویان مظهر جمال الهی اند و زیبایی‌های ظاهر حکایت از زیبایی‌های معنوی دارد و انسان‌ها با توجه به آن مظاهر زیبا مشتاق زیبایی‌های معنوی می‌شوند.

یعنی عاشق سعی می‌کند به معشوق خود علم و آداب حمیده و اشعار زیبا و صنعت‌های دقیق و داستان‌ها و حکایات و احادیث خوب بیاموزد.(۴) ملاصدرا می‌گوید " ما خود شاهد این گونه آثار و فواید بوده‌ایم و قسم به جان خودم که این گونه عشق‌ها انسان را از تمام همّ و غم و گرفتاری‌ها فارغ و خلاص می‌کند و فقط همّ او یک همّ می‌شود و آن همّ ، رؤیت زیبایی است که مظهر جمال و آثار رحمت حق است که فرمود: "لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم"(۵) ؛ به تحقیق انسان را در زیباترین شکل آن آفریدیم. و " فتبارک الله احسن الخالقین"(۶) ؛ پس آفرین بر خداوندی که نیکوترین آفریدگاران است.

در روایات است که "من عشق فعف ثم مات، مات شهیدا"؛ کسی که عاشق شود و عفت و پاکدامنی پیشه کند سپس بمیرد همانند شهید از دنیا رفته است.

اما اگر این عشق با شهوات حیوانی آمیخته شود قطعاً سبب سقوط و گمراهی نفس می شود.

در واقع این مرحله چون برزخی است که سقوط و صعود عاشق در آن امری طبیعی است. هم می‌تواند به مرحله‌‌ی حس و امور جسمانی سقوط کند و هم می‌تواند از این وادی نیز بگذرد و از این مرحله چون نردبانی برای تعالی بیشتر مدد جوید و لذا می‌توان گفت این عشق گذرگاه و پلی است برای رهایی از دام عشق‌های شهوانی و ظلمانی و رسیدن به عشق حقیقی که همان محبت به خدا و صفات و افعال اوست.

رضا ساعی شاهی

پی نوشت ها:

۱- ابن حسام‌الدین هندی، کنزالعمال فی‌سنن الأقوال و الأفعال، ۶۹۹۹.

۲- محمد‌بن‌ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه،به تصحیح مقصود محمدی، ج۷ ، ص۲۳۲.

۳- ابن حسام الدین هندی، کنزالعمال، ۱۷۱۶۶.

۴- محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، به تصحیح مقصود محمدی،ج۷ ، ص۲۳۱.

۵- سوره مبارکه تین آیه۴.

۶- سوره مبارکه مؤمنون آیه۱۴.