سازمان مجاهدین خلق پیدایی تا فرجام

«سازمان مجاهدین خلق پیدایی تا فرجام» عنوان كتابی است كه اخیراً توسط مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی در سه جلد چاپ و منتشر شده است

«سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی تا فرجام» عنوان كتابی است كه اخیراً توسط مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی در سه جلد چاپ و منتشر شده است.

در جلد اول این كتاب زمینه‌ها و حوادث منجر به تأسیس سازمان، اهداف مؤسسین سازمان و عملكرد این تشكل سیاسی مورد بررسی قرار گرفته، جلد دوم به بررسی بحرانهای داخلی سازمان، تغییر مشی و ایدئولوژی، تصفیه‌های درون گروهی، انشعاب و عملكرد تروریستی این سازمان پس از پیروزی انقلاب پرداخته و در جلد سوم این مجموعه، عمدتاً عملكرد سازمان در همكاری با صدام و آمریكا پس از فرار از ایران وسیر افول و فرجام آن بررسی شده است.

كتاب سه جلدی «سازمان مجاهدین خلق؛ پیدائی تا فرجام» با بیش از ۲۱۰۰ صفحه، نخستین اثر جامع راجع به تاریخچه، ایدئولوژی، مواضع و عملكرد سازمان مذكور است كه با استناد به صدها سند و مدرك موجود به رشته تحریر درآمده و در اختیار محققان و پژوهشگران قرار گرفته است.

در مقدمه این مجموعه، چرائی تهیه این اثر تحقیقی و ویژگی آن، منابع و مآخذ كتاب و مشكلات موجود در مراحل تهیه و تنظیم آن طی مقاله‌ای آورده شده است.

متن زیر، پیشگفتار كتاب مذكور است و مطالعه آن به تمامی محققان و صاحبنظران و به عموم مردم توصیه می‌شود.

●سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی تا فرجام

تاریخ معاصر ایران‌، در پهنهٔ پژوهش‌، با كاستی‌ها و موانع قابل توجهی روبه‌روست كه بسته به موضوع تحقیق‌، متغیّر و متفاوت‌اند. تنگناها زمانی بیشتر نمایان می‌شوند كه موضوع پژوهش‌، سازمان‌ها و گروه‌های سیاسی ـ اعم‌ّ از علنی و مخفی ـ باشند. گذشته از گره‌های كیفی و ماهوی‌، كه مرحله به مرحله در جریان تحقیق پیش می‌آیند و مطالبی كه محل اختلاف واقع می‌شوند، دو علت اصلی را می‌توان موجد موانع عمده در این میان دانست‌: نخست «تاریخی‌» نشدن موضوع و «معاصر» بودن پژوهشگر؛ و دیگر، عدم دسترسی به اسناد و مدارك كامل و دست اول‌.

پیش از تبیین جوانب گوناگون مربوط به پژوهش حاضر مروری مجمل و گذرا بر آثاری كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در زمینهٔ سازمان‌ها و گروه‌های سیاسی عرضه شده‌، ضروری به نظر می‌رسد.

●انواع منابع و مآخذ تحقیق

این‌گونه تألیفات و تحقیقات كه انواع منابع و مآخذ پژوهش در تاریخ معاصر را دربر می‌گیرند، از زوایای مختلف (پدیدآورنده‌، ناشر، محدوده موضوع و روش تحقیق‌) می‌توان به چند دسته تقسیم نمود:

۱ـ كتب و نشریات رسمی گروه‌ها و سازمان‌ها؛ كه بازتاب منظری جانبدارانه است‌. این آثار مواد خام بی‌واسطه برای هر تحقیق‌اند. در این دسته‌، «مجموعه‌ها»، به خصوص اگر با شیوه‌ای علمی تنظیم شده باشند، از اهمیت بیشتری برخوردارند و گاه مانند فهرست راهنمای مفیدی به كار می‌آیند. نشریات‌، كتب و بیانیه‌هایی كه نشان مشخص گروه یا سازمان معیّنی را بر خود ندارند ولی از سوی افراد منتسب به آنها تدارك شده‌اند نیز از این دسته‌اند و از منابع مهم مطالعاتی جریان‌های سیاسی ـ از نوع بی‌واسطه و دست اول ـ محسوب می‌شوند.

۲ـ آثار نویسندگان مستقلی كه خود زمانی در متن وقایع و ماجراها بوده‌اند و سال‌ها درون گود زیسته‌اند ولی ـ اغلب ـ عُلقه‌ها را گسسته‌اند. در سدهٔ اخیر، به دلیل حضور طیف‌ها و گرایش‌های گونه‌گون سیاسی ـ اجتماعی و بروز آرا و نظرات متنوّع ، كمتر محقق و مؤلفی از تأثیرپذیری این طیف‌ها و گرایش‌ها مصون مانده است‌. اغلب آنانی كه از این طیف دست به قلم برده‌اند، مدّتی كم و بیش یا «با» جریان‌ها بوده‌اند یا «بر» آنها و در بیشتر موارد با پدیدهٔ مورد بحث ـ به نحوی ـ ارتباطی مستقیم داشته‌اند؛ این است كه آثارشان سمت‌گیرانه و جهت‌دار می‌نمایند ولی به عنوان یك گرایش یا نقد درونی‌ِ یك جریان سندیّت دارند و به میزان وقوف‌، اطلاع‌، انصاف و صداقت ایشان معتبرند.

۳ـ خاطرات اشخاصی كه در مقاطع حسّاس تاریخ معاصر نقشی به عهده داشته‌اند. میزان و مناط اعتماد به این آثار، بسته به كارنامهٔ سیاسی نویسندگان یا راویانش‌، یكسان نیست‌؛ بی‌تردید زمان‌، مكان و شرایط اجتماعی و روانی ویژه‌ای كه نویسنده به هنگام بیان یا نگارش خاطرات خود در آن قرار داشته نیز باید هنگام بررسی آنها ملحوظ گردد. برخی از خاطره‌نگاری‌ها واكنش‌هایی هستند در برابر پدیده‌ها و وقایعی كه پیرامون اشخاص یا بر آنها گذشته‌اند و یا خود بخش‌هایی از تداوم فعالیت سیاسی فرد و تلاش وی در جهت افزایش محبوبیت‌، نفوذ و تأثیر اجتماعی و سیاسی از طریق بازسازی تاریخی هویت و عملكرد خویش‌، نیز می‌توانند محسوب گردند. البته میزان قابل توجهی از خاطرات منتشر شده مبارزان و رجال سیاسی به ویژه به دلیل اتقان و صحت آنها در تطبیق با سایر اسناد، مدارك‌، شواهد و قرائن معتبر موجود، نقش بی‌بدیلی در رفع بسیاری از ابهامات و سؤالات تاریخی ایفا می‌كنند.

۴ـ تاریخ‌های عمومی معاصر ایران‌. تكلیف برخی از این تألیفات‌، به قلم كسانی كه تاریخ را عرصه كتاب‌سازی سودجویانه و شهرت‌طلبی یافته‌اند، از پیش روشن است‌؛این گونه تألیفات‌، یا از فرط عمومیت و كلّی‌گویی یكسره ابترند و ثمری بر آنها مترتّب نیست و یا مستندات معتبری ندارند، متكی به مسموعات و حافظه‌اند و غالباً مخاطبان غیرمتخصص را گمراه ساخته و تاریخ مصرف دارند. كارهای مفید و قابل اعتمادی كه در این گستره عرضه شده متأسفانه جامعیت و شمول لازم را ندارند، همه‌سونگری در آنها كمتر به نظر می‌آید و اغلب جزیی از یك جریان و پدیده را ـ با برش زمانی دلخواه ـ پی گرفته‌اند. ضعف و فقر منابع و گاه یكسویه بودن آنها، از جمله نقایص این‌گونه تألیفات هستند. ضمن آنكه برخی از نویسندگان به روشنی گرایش‌ها و دیدگاه‌های سیاسی و عقیدتی خود را در گزینش رویدادها و تبیین و تحلیل آنها دخالت داده‌اند. معدودی از اینگونه آثار ابتدا در پاسخ به نیازهای مقطع و یا مخاطبان خاص نگارش یافته‌اند و پس از كاربرد موفق آنها در محدودهٔ خاص آموزشی یا پژوهشی‌، انتشار عمومی نیز یافته‌اند كه به دلیل كمبود آثار مشابه با اقبال عمومی مناسب و گاه گسترده مواجه شده‌اند. بدیهی است كه نمی‌توان از این دسته تاریخ‌های عمومی انتظار داشت كه نیاز پژوهشگران و متخصصان را برآورده سازند. در مجموع بخش زیادی از چنین تاریخنگاری‌هایی را نمی‌توان غیرمفید و یا نامعتبر دانست‌؛ بر پژوهشگر نكته‌یاب و تیزبین است كه انواع زوایای دید و گرایش‌ها را در این گونه تألیفات موردنظر قرار دهد و برآیندی جامع و همه‌سویه را ـ تا حدّ مقدور ـ جستجو كند و دریابد.

۵ ـ تألیفاتی كه مجاری پژوهش و انتشار آنها رسمی یا نیمه‌رسمی‌اند. به این آثار نیز نمی‌توان با نگاهی واحد نگریست‌؛ چراكه انگیزه‌های پدیدآورندگان متفاوت است و امكانات یكسانی‌، از نظر مدارك و اسناد، در اختیار همه نبوده است‌. به رغم بدبینی شایع در برخی محافل علمی نسبت به اینگونه آثار ـ كه عمدتاً توسط جریان‌های اپوزیسیون داخل و خارج كشور و مراكز علمی وابسته به دولت‌های مخالف و درگیر با سیاست‌های رسمی كشور، دامن زده می‌شود ـ نمی‌توان ارزش علمی روشن و قابل ارزیابی بسیاری از پژوهش‌هایی كه برچسب «رسمی‌» بر آنها زده شده را انكار نمود. در شرایطی كه معمولاً اغلب و یا همهٔ آثار و تحقیقات منتشره توسط مجاری «رسمی‌» خارجی و به ویژه غربی در زمینهٔ تاریخ معاصر ایران‌، توسط برخی نویسندگان و محافل علمی داخلی با استقبال مواجه می‌شوند و بدون كمترین تردید به عنوان آثار علمی و معتبر محسوب می‌گردند، در مورد آثار داخلی به صِرف حمایت مستقیم یا غیرمستقیم یك مركز رسمی و بدون اتكا به نقد و داوری علمی‌، بی‌اعتنایی و بایكوت و فضاسازی در مورد عدم اعتبار پژوهشی و علمی آنها صورت می‌پذیرد. گشاده‌دستی و گشاده‌رویی در قبال آثار غربی نه تنها شامل محافل آكادمیك و پژوهشی ـ مورد حمایت و پشتیبانی مالی دولتی و یا مجتمع‌ها و بنیادهای قدرتمند اقتصادی همبسته با مراكز سیاسی ـ می‌گردد بلكه انستیتوها و مراكز تحقیقاتی شناخته شده‌ای كه رسماً مجری پروژه‌های پژوهشی دولتی و رسمی قدرت‌های غربی نیز هستند مشمول این پذیرش و معتبر محسوب شدن می‌گردند. در حالیكه ساز و كار مدیریت و یا حمایت‌های رسمی از مراكز پژوهشی و آكادمیك در ایران برخلاف پیچیدگی و وابستگی مستحكم اعمال شده در مؤسسات غربی‌، آنچنان بسیط و آشكار است كه همواره تفاوت و تمایز بین كتب و منشورات «تبلیغی‌» آنها و آثار «پژوهشی و تحقیقی‌» این مراكز كاملاً روشن و قابل تشخیص است‌.

در این موارد كیفیت تحقیقات و میزان اتقان علمی و استناد به منابع و اسناد معتبر می‌بایست ملاك تشخیص اعتبار و اصالت آثار قرار گیرند نه اینكه صرفاً به خاطر رسمی بودن و یا برخورداری از پشتوانه مالی رسمی یك مؤسسه پژوهشی یا ناشر، جامعهٔ علمی كشور را به ناحق از حاصل زحمات گروهی از پژوهشگران و محققان كشور محروم ساخت‌.

طی سال‌های اخیر بسیاری از اشخاصی كه در كارهای قلمی و در حیات علمی خویش بارها و بارها از امكانات و حمایت‌های مالی مراكز رسمی و دولتی پیش و پس از پیروزی انقلاب برخوردار بوده‌اند و به دلیل برخی ملاحظات و یا گرایش‌های سیاسی مرهون محبت‌های فراوان مراكز رسمی و نیمه رسمی غربی قرار گرفته‌اند، به گونه‌ای دربارهٔ آثار پژوهشی منتشره توسط برخی مؤسسات علمی و پژوهشی رسمی یا نیمه رسمی داخل كشور سخن گفته و داوری كرده‌اند كه حمایت رسمی از یك پژوهش را پدیده‌ای نامشروع و مخالف استقلال و بی‌طرفی علمی و مطلقاً مذموم معرفی كرده‌اند.

بدیهی است كه نمی‌توان استاندارد و معیار دوگانه یا به تعبیر شیوای زبان فارسی «یك بام و دو هوا» در این زمینه را دید و بر آن چشم فروبست‌.

از سوی دیگر بررسی‌های كارشناسی نشان می‌دهد پژوهش‌هایی كه در زمینه تاریخ معاصر ایران توسط مراكز و مؤسسات پژوهشی رسمی یا مورد حمایت دولت‌، پشتیبانی شده و انتشار یافته‌اند در بسیاری موارد از نمونه‌های مشابه كه توسط مؤسسات غربی رسمی یا نیمه رسمی منتشر شده و ترجمهٔ آنها در ایران نیز عرضه شده‌اند، اعتبار علمی و درستی و انصاف بیشتری دارند. البته اگرچه آثار منتشرهٔ غربی از حیث روش تحقیق (متدولوژی‌) و ویژگی‌های شكلی و تنوع منابع ظاهراً بر برخی موارد مشابه داخلی برتری‌هایی دارند اما غالباً فاقد استقلال در بینش و نگرش تاریخی هستند و واقع‌بینی و درستی آنها با تردیدهای جدّی مواجه‌اند.

همچنین زمانی كه هزینه‌های بعضاً هنگفت تحقیقات تاریخ معاصر ایران در خارج از كشور توسط مراكز و بنیادهایی كه مورد حمایت مالی گروه‌های اپوزیسیون‌، مقامات رژیم پهلوی و یا دولت‌های غربی هستند تأمین می‌شوند نمی‌توان انتظار داشت كه اهداف و جهت‌گیری‌های سیاسی خاص بر این آثار سایه سنگینی نیفكنده باشند.

لیكن نمی‌توان انكار نمود كه بعضی مقامات رژیم پهلوی ساكن در ایران یا گردانندگان و فعالان سیاسی احزاب و گروه‌های اپوزیسیون كه از موضع ندامت یا تنبّه نسبت به حقایق در عرصهٔ تاریخ معاصر ایران قلم زده‌اند و آثار خود را در ایران منتشر ساخته‌اند، نسبت به فضای سیاسی و شرایط فرهنگی موجود در داخل كشور ملاحظات و یا محظورات خودخواسته یا ناخواسته‌ای داشته‌اند.

اما نمی‌توان فضای حاكم بر این آثار را كه گاهی وجوه تبلیغی و جهت‌دار آشكار یافته‌اند، بر كلیهٔ آثاری كه بر آنها برچسب «رسمی‌» زده شده‌اند تعمیم و تسرّی داد.

اگر بتوان فارغ از فشار فضاسازی و برچسب‌زنی بر آثار مؤسسات پژوهشی دولتی یا نیمه‌رسمی داوری نمود، اتفاقاً به دلیل ویژگی اختصاصی امكان دسترسی به اسناد و مدارك آرشیوهای غنی داخل كشور، بسیاری از این آثار در نوع خود بی‌نظیر و برخوردار از اعتبار بالای پژوهشی و علمی ارزیابی می‌شوند.

روشن است كه مواضع و تحلیل‌های اینگونه آثار مانند سایر آثار داخل و خارج كشور صرفنظر از آنكه از مجاری رسمی انتشار یافته‌اند یا خیر، بازتاب دیدگاه‌ها و بینش محققان آنها محسوب می‌شوند و با منطق و شیوهٔ مناسب خود در معرض نقد و داوری قرار می‌گیرند. در این زمینه دیگر بین آثاری كه برچسب «مستقل‌» خورده‌اند با آثاری كه با صفت «رسمی‌» توصیف شده‌اند، تفاوتی وجود ندارد و در تمامی آنها می‌توان جهت‌گیری‌ها و مواضع خاص پدید آورنده و ناشر را مشاهده نمود.

---