جهانی سازی اخلاق

یکی از چالش های اصلی جوامع برای مواجهه با مفهوم جامعه اطلاعات, ابعاد اخلاقی آن است به نحوی که این مهم در پیش نویس اعلامیه اصول اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعات مورد توجه قرار گرفته است

یکی از چالش‌های اصلی جوامع برای مواجهه با مفهوم جامعه اطلاعات، ابعاد اخلاقی آن است. به نحوی که این مهم در پیش‌نویس اعلامیه اصول اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعات مورد توجه قرار گرفته است. تضمین و احترام به حریم خصوصی افراد و عزت انسانی از جمله این موارد است. از طرفی اخلاق فناوری ما را بر آن می‌دارد که همواره گوش به زنگ باشیم، هدف ما از پیشرفت‌های علمی، کمک‌های مثبت برای پیشرفت‌های اجتماعی و آزاداندیشی است. در عین حال عصر فناوری اطلاعات به دلیل ماهیت اطلاعات، به علوم فلسفی و اخلاقی و هر دانش و معرفت حقیقت‌گرایی نیاز دارد.

بنابراین بررسی تطبیقی نظرات در حوزه فناوری اطلاعات و فلسفه اخلاق با رویکرد خرد و کلان مورد توجه صاحب‌نظران دینی و فلاسفه قرار گرفته است. برهمین اساس ایران نیز با مهم دانستن این موضوع همایش دوروزه‌ای را با عنوان دومین همایش اخلاق و فناوری اطلاعات برگزار کرد.در همین راستا، بررسی چگونگی برگزاری این همایش نشان می‌دهد که مسوولان تا چه حد به اهداف خود دست یافته‌اند.

● این جنگ فناوری با اخلاق است؟

فناوری اطلاعات و ارتباطات که به طرز شگفت‌آوری در حال گسترش است، با بروز یک نوع واکنش اخلاقی یا به عبارتی تولد اخلاق علمی با مفاهیم تازه‌ای مواجه شده تا جایی که برخی کارشناسان از آن به عنوان پیکار فناوری با اخلاق نام می‌برند. موضوعی که در همایش اخلاق و فناوری نیز مورد بحث قرار گرفت و همگی به این نتیجه رسیدند که نه تنها فناوری و اخلاق در پیکار با یکدیگر نیستند، بلکه تعاملی بین این دو مقوله در حال شکل‌گیری است.

سیدمحمدحسن ابوترابی‌فرد، عضو هیات رییسه مجلس شورای اسلامی معتقد است: فناوری اطلاعات تاکنون از طرف افرادی که مدیریت آن را بر عهده داشتند، در راستای برخورد با اخلاق و اصول ارزشی انسان مدیریت شده است. اما این به معنی تقابل یا پیکار ذاتی فناوری اطلاعات با اخلاق نیست.

وی بر این باور است که می‌توان با تدبیر صحیح و بهره‌گیری از افرادی که به اصول و ارزش‌های اخلاقی وفادار هستند، زمینه بهره‌برداری از فناوری اطلاعات را در راستای رشد فضایل اخلاقی به کار گرفت.

بنابر اظهارات ابوترابی‌فرد، اخلاق پشتوانه علمی دارد، بنابراین اصول اخلاقی که مدنظر است، همان اصولی است که تمام ادیان در مورد آن اتفاق‌نظر دارند و چنانچه نظرات مخالفی هم وجود داشته باشد، می‌توان در سایه بحث و گفت و گوی علمی آنها را به نقاط مشترکی رساند.

در عین حال دکتر حمید شهریاری، دبیر شورای عالی اطلاع‌رسانی ماهیت فناوری اطلاعات را مثبت می‌داند و می‌گوید: بدون در نظر گرفتن کاربردها و پی‌بردن به این موضوع اخلاق خوب و بد، فناوری امری ارزشی تلقی می‌شود، زیرا نشان‌دهنده هنر انسان در بروز سطحی از توان و دانش اوست. بنابراین می توان گفت تعارضی میان اخلاق و فناوری وجود ندارد.

بنابراین می‌توان این‌گونه برداشت کرد که اخلاق و فناوری هر دو در یک جهت قرار دارند.

وی می‌افزاید: پایه‌های اخلاق ازعلم و دانش برمی‌خیزد و فناوری اطلاعات نیز بروز عینی دانش است.

دکتر سعید مهدوی‌کنی، عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق نیز معتقد است اگر فردی بپذیرد که یک چیز علم است، هرگز اخلاق او اقتضای ممانعت از علم را نمی‌کند. بنابراین چون فناوری اطلاعات پشتوانه علمی دارد، اخلاق نمی‌تواند در صدد محدودکردن آن برآید، یا با آن در تعارض باشد.

● انطباق نظریه‌های فلسفی و دینی درباره IT

بررسی تطبیقی نظریات فلسفی و دینی در باب فناوری اطلاعات از جمله موضوعات مطرح شده در همایش اخلاق و فناوری اطلاعات بود، بر همین اساس اکثر ارایه‌کنندگان مقالات و سخنرانان سعی بر نمایان کردن نوعی همگرایی میان فلسفه و دین داشتند. در پاره‌ای مواقع شاهد بودیم که فلسفه (البته نه فلسفه‌ای که برخاسته از دین باشد)با دین بر سر موضوعاتی به تفاهم نمی‌رسد که نمونه بارز آن را می‌توان در بیان تعریفی از اخلاق در حوزه‌های مختلف به خصوص فناوری اطلاعات مشاهده کرد، چراکه عده‌ای معتقدند، اخلاق از دیدگاه دین، روحیات درونی، موضوعات نفسانی و وجدان است، حال آنکه فلسفه، اخلاق را ارزش‌های رفتاری و اجتماعی یک انسان در جامعه می‌داند که این دیدگاه، برگرفته از متون دینی است.

دکتر شهریاری در این باره می‌گوید: می‌باید به مقوله اخلاق فناوری هم از دیدگاه دین (وجدان) و هم متون دینی پرداخت و براساس این دو دیدگاه به آن ارزش داد و درباره آن داوری کرد.

از طرفی دکتر سعید مهدوی‌کنی موضوع اخلاق میان فلسفه و دین را در سطح عام‌تر می‌داند و می‌گوید: بحث بر سر این موضوع است که ظرفیت عقل تا چه حد است؟ آیا ظرفیت‌های عقل نامحدود است و می‌تواند انسان رادر تمام زمینه‌ها راهنمایی کند؟

این در حالی است که استدلال‌های متعدد نشان می‌دهد، ظرفیت‌های عقل انسان محدود است.

به عبارتی عقل برخود مسلط نیست و چیزی که انسان بر آن پانگذاشته فراتر از محدوده عقل اوست.

به گفته وی انسان در محدوده زمانی و مکانی خاصی قرار دارد و طبیعی است که عقل او در همین محدوده دارای توانایی باشد. بنابراین انسان برای پاگذاشتن به محدوده‌های فراتر از عقل می‌تواند، از راهی که سازنده این جهان و عقل به وجو آورده، استفاده کند که ما به آن دین می‌گوییم. بر همین اساس عقل و دین به هیچ‌وجه در تعارض با یکدیگر نیستند. بلکه به طور کامل همدیگر را تایید می‌کنند.

وی می‌افزاید: وقتی بحث از دین و فلسفه می‌شود باید قلمرو هر کدام از آنها را مشخص کرد.

به گفته مهدوی‌کنی، اساسا عقل بخشی از دین تلقی می‌شود، اما این شامل محدود معینی می‌شود که ظرفیت عقل به آن اختصاص داده شده است.

از این رو میان فلسفه و دین درباره اخلاق و فناوری نوعی همگرایی وجود دارد.

● گفت‌وگو یا جنگ تمدن بر سر مفهوم آزادی

طرح موضوع بومی‌بودن نظام اخلاق و فناوری اطلاعات و تعمیم آن به کشورهای دیگر، از جمله مواردی بود که در دومین همایش اخلاق و فناوری اطلاعات مورد بحث و بررسی قرار گرفت. به عبارتی به نظر می‌رسد مقصود از بومی‌سازی نظام اخلاقی در این همایش، استفاده از هنجارهای دینی و ملی ایران در تنظیم نظام‌نامه اخلاق و فناوری اطلاعات و همچنین تهیه منشوری در این زمینه است. به تعبیر دیگر علاوه بر بهره‌گیری از داده‌های متعارف عقل بشری، آنگونه که در این همایش عنوان شد، می‌باید ارزش‌های خاص اسلامی و ایرانی نیز در این مساله لحاظ شوند اما این چالش وجود دارد که چنانچه بخواهیم نظام اخلاق و فناوری اطلاعات را براساس ارزش‌های خاص ایرانی-اسلامی تعیین کنیم، در بسیاری از موارد با سایر کشورها در تعارض باشیم که این به دلیل ارایه تعاریف متفاوت از اخلاق در سایر جوامع است.

دکتر حمید شهریاری در این‌باره می‌گوید: وقتی از نقطه‌نظر عقل بحث می‌شود، منظور این نیست که هرچه ما داریم با دیگر کشورها در تعارض باشد، در صورتی که بسیاری موارد ارزش‌های مشترک وجود دارد.

وی می‌افزاید: البته در پاره‌ای مواقع در تعریف برخی مفاهیم تفاوت‌هایی وجود دارد به عنوان مثال نگاه ما به آزادی با آنچه در جوامع اروپایی مطرح شده بسیار متفاوت است.

شهریاری ادامه می‌دهد: شاید از دیدگاه لیبرالیسم، آزادی یک ارزش اساسی و بنیادی تلقی شود، اما از دیدگاه اسلامی، آزادی یک ارزش به شمار می‌رود که بالاتر و بنیادی‌تر از عدالت نیست.

وی اضافه می‌کند که این اختلاف را می‌توان با گفت‌وگو یا جنگ تمدن‌ها برطرف کرد.

دبیر شورای عالی اطلاع‌رسانی می‌گوید: ما در نظر داریم یک اخلاق بومی و فرهنگ ایرانی-اسلامی را بیان کنیم. اما می‌خواهیم این اخلاق را به دیگر کشورها توسعه بدهیم تا آنها از زبان خودشان برای توسعه استفاده کنند.

از طرفی دکتر سعید مهدوی‌کنی معتقد است اخلاق دو بخش دارد، یکی مربوط به ارزش‌های انسانی است که از فطرت انسان برمی‌خیزد و میان همه فرهنگ‌ها نیز مشترک است. وی ادامه می‌دهد: اما هنگامی که ارزش‌ها با مبنا و پایه‌ها تطبیق داده می‌شود، طبیعی است که تفاوت‌هایی به وجود می‌آید.

به گفته وی طبیعت فرهنگ و ارزش‌ نوعی شناوری را می‌پذیرد و این میزان از تفاوت‌ها باید در زندگی اقوام و گروه‌های مختلف دیده شود و این مربوط به دو فرهنگ دینی و غیردینی نیست.

وی می‌افزاید: حتی درون فرهنگ دینی اسلامی، تعابیر متفاوتی از فرهنگ وجود دارد و نظام‌های ارزشی متفاوتی در کشورهای اسلامی مشاهده می‌شود که بستگی به آداب و سنن در یک منطقه دارد. براساس همین با در نظر گرفتن فرهنگ‌ها، می‌توان فرهنگ بومی خود را گسترش داد.

● "واو" یا "در"،مساله این است

در نهایت اینکه موضوع همایش اخلاق و فناوری اطلاعات در برخی موارد با آنچه ارایه می‌شد، تفاوت‌هایی داشت و این تفاوت فقط در "حرف ربطی" بود که سخنرانان بیان می‌کردند. به عبارتی تفاوت میان حرف "واو" و "در" بود. به عبارتی این سوال مطرح شد که آیا صحبت از اخلاق "و" فناوری اطلاعات است یا اخلاق "در" فناوری اطلاعات. چراکه اگر از حرف "در" استفاده شود، فناوری اطلاعات به عنوان بستر شکل‌گیری اخلاق مطرح می‌شود، حال آنکه حرف "واو" تعامل همسویی، این دو مقوله را نشان می‌دهد.

دکتر سعید مهدوی‌کنی، عضو کمیته علمی همایش در این‌باره می‌گوید: وقتی از "واو" استفاده کنیم، نوعی تعامل مطرح می‌شود همچنین، اخلاق "در" فناوری که "اخلاق فناوری" را شکل می‌دهد، می‌تواند در حیطه‌های مختلفی که وابسته به رفتار انسان و ظرفیت‌های روحی روانی اوست، معنادار باشد. بنابراین اگر "در" نیز گفته شود، اشتباه نیست؛ بلکه در واقع نوعی از قوانین و مقرراتی است که می‌باید در حیطه فناوری اطلاعات رعایت شوند. با این حال صاحب‌نظران این نکته را مدنظر قرار می‌دهند که نگرانی اخلاقی ناشی از آگاهی روبه رشد فناوری اطلاعات، دیگر یک حرکت نظری نیست و این نگرانی امروزه به صورت یک سند یا منشور می‌خواهد با ورود به درون جامعه، در صدد نهادینه کردن اخلاق و فناوری اطلاعات برآید به نحوی که حرکت محسوسی از اخلاق به قانون را شاهد خواهیم بود.

نویسنده : حامد شفیعی