رسوم آیینی و ارزش های اخلاقی

رفتارهای دینی, نوعی خاص از رفتار هستند که توسط جامعه پذیرفته شده اند و به گونه ای ارتباط افراد آن جامعه را با پدیده های فرامادّی یا ماوراء الطبیعه برقرار می کنند

با تحقیق در ادیان مختلف می توان دریافت که اعتقاد به یک امر قدسی و فراطبیعی، یکی از اصول تمامی آنها را تشکیل می دهد، به طوری که مؤسس یا پیامبر هر دین، خود فرستادۀ آن موجود ماورایی می داند و پیام هایی را که اغلب ایدئولوژی پیروان آن دین به حساب می آید، از جانب او به مردم ابلاغ می کند.

این پیام ها که شامل مجموعه ای از تعلیمات اخلاقی و رفتارهای خاص است، باعث شکل گیری الگوی زندگی پیروان آن مذهب می‌شود که معتقدند این پیام ها، در صورت درست اجرا شدن، باعث تعالی و تکامل افراد خواهند شد و به روابط میان اعضای جامعه، معنا می بخشند و آن را نظام مند می کنند. از طرفی تعالیم دینی باید به گونه ای به پیروان ادیان مختلف تعلیم داده شود و به اجرا در آید. وظیفۀ اجرایی کردن این تعالیم بر عهدۀ مراسم خاصی است که از آنها به عنوان مراسم آیینی (Ritual Ceremony) یاد می شود و در اسلام، آنها را سُنن، شعائر و مناسک می نامیم.

بنابراین، می توان مراسم آیینی را نوع خاصی از گفتار و اعمال منظم دانست که از آموزه های دینی و ماورایی سرچشمه گرفته و یا برای بیان احساسات دینی و مذهبی به کار گرفته می شود و به دلیل قدمت زیادی که دارند در بیشتر موارد با سنت و تاریخ مردمان یک منطقه پیوند خورده اند و جزئی از فرهنگ روزانه و انکار ناپذیر مردم شده اند.

● ویژگی های مراسم آیینی

از ویژگی های مراسم آیینی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. در انجام دادن هر یک از این مراسم ها، تن انسان و اشیاء با مهارت و استادی خاصی به کار گرفته می شود، مانند: سینه زنی، نخل گردانی، زنجیر زنی.

۲. مردم در طول مراسم، «بر هم کُنش» یا تأثیر متقابل دارند و این گونه مراسم ها اغلب، باعث تشدید این بر هم کُنش ها می شود.

۳. در هر رسم غالباً اشیاء مختلفی به کار برده می شوند که معمولاً جنبۀ نمادین دارند و گاه تمام مراسم، حول همان عنصر نمادین می چرخد، مانند: صلیب، عَلَم و نخل.

۴. ادبیاتی که در مراسم آیینی به کار گرفته می شود، معمولاً از نوع خاص بوده و با ادبیات رسمی مردم متفاوت است.

۵. مراسم آیینی غالباً با زمان و مکان خاص ارتباط

” می توان مراسم آیینی را نوع خاصی از گفتار و اعمال منظم دانست که از آموزه های دینی و ماورایی سرچشمه گرفته و یا برای بیان احساسات دینی و مذهبی به کار گرفته می شود و به دلیل قدمت زیادی که دارند در بیشتر موارد با سنت و تاریخ مردمان یک منطقه پیوند خورده اند و جزئی از فرهنگ روزانه و انکار ناپذیر مردم شده اند. ... “ و پیوند دارد، مانند: محرم، کریسمس، عید پاک.

۶. تحذیر و اجتناب، از عناصر رایج مراسم آیینی است، به طوری که مردم به هنگام اجرای این گونه مراسم ها، از اعمال و گفتار خاصی دوری می کنند و بدان حالت تقدس بیشتری می بخشد، مثل: ترک شیرینی و جشن موسیقی و ... در ایام تاسوعا و عاشورا و شب های قدر.

۷. موضوعات غیر تجربی و موجودات فوق طبیعی، زمینۀ بسیاری از این مراسم ها را تشکیل می دهند. این که این موضوعات و موجودات، نمادهای خدا پنداشته می شوند یا موضوعاتی هستند که در پس آنها حقیقت و واقعیتی نهفته است، به نقش اصلی آنها در گرایش دادن احساسات و عواطف شرکت کنندگان، به ماورایی بودنِ مراسم و حضورشان در محضر خداوند و نظارت روح های مقدس و متعالی بر می گردد. با این حال، مراسم، ممکن است ظاهری کاملاً دنیوی داشته باشد، مثل مراسم شب برات، که با پختن و خیر کردن حلوا و حضور بر مزار مردگان در شب جمعۀ آخر سال شمسی، همراه است.

● مراسم آیینی و کارکردهای آن

همان طور که گفته شد، مراسم آیینی، وسیلۀ اجرایی آموزه ها و دستورهای دینی و مذهبی در هر جامعه ای است، و از آن جا که این دستورات، اغلب شامل تعالیم اخلاقی و تعدیل کنندۀ افراط و تفریط های رفتاری برای اعضای یک جامعه است، می توان به روشنی به ارتباط مستقیم مراسم آیینی با ارزش های اخلاقی پی برد، به طوری که در اکثر موارد، نمونه های آرمانی و متعالی اخلاقی افراد یک جامعه، در حین برگزاری مراسم آیینی آنها مشاهده می شود. احترام به کار و فرهنگ، یاری متقابل (تعاون)، وفای به عهد، نگه داشتن حرمت سالخوردگان، مراقبت از کودکان، عشق به دین و میهن، سرزنش بدی و شرارت، نکوهش بیدادگری و ستم، مردانگی، ثبات، صمیمیت، ایثار و ... نمونه هایی از ارزش های اخلاقی هستند که از طریق مراسم آیینی منتقل می شوند.

البته ناگفته نماند که این گونه مراسم ها، همیشه و در همۀ ادیان و همۀ جوامع و همۀ زمان ها، باعث اشاعۀ ارزش های اخلاقی در میان افراد جامعه نمی شوند، بلکه در مواردی هم ممکن است باعث شوند که یک سری رفتارهای غیر ارزشی در میان شرکت کنندگان رواج پیدا کند.

برای مثال در جشن رنگ که هر ساله در هندوستان برگزار می شود و مردم به قصد افزایش شادی و تقویت روحیۀ گذشت و فروخوردن خشم، به سر و صورت و بدن یکدیگر رنگ می پاشند، اصل اخلاقی حرمت نهادن به حریم شخصی دیگران، نادیده گرفته می شود و بیشتر به یک رفتار غیر اخلاقی شباهت پیدا می کند و یا قمه زنی که در کشور ما و در بعضی دیگر از جوامع شیعی اجرا می شود، ترویج خشونت و به هلاکت انداختن خود را به دنبال دارد که اموری غیر اخلاقی اند و چه بسا غیر مسلمانانی که این گونه رفتارها را می بینند، انجام دهندگان

” این گونه مراسم ها، همیشه و در همۀ ادیان و همۀ جوامع و همۀ زمان ها، باعث اشاعۀ ارزش های اخلاقی در میان افراد جامعه نمی شوند، بلکه در مواردی هم ممکن است باعث شوند که یک سری رفتارهای غیر ارزشی در میان شرکت کنندگان رواج پیدا کند.... “

آنها را افرادی غیر متمدن و حتی به دور از هر گونه فرهنگ و اخلاق انسانی تصور کنند.

● دیگر کارکردها

از دیگر کارکردهای مراسم آیینی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. گرد هم آوردن مردم در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همکاری آنها، یکی از مهمترین کارکردهای مراسم ایینی به حساب می آید که از طریق یکپارچه سازی جامعه، باعث اعتبار بخشیدن به وضع موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی در سطح جامعه می شود.

۲. فراهم آوردن زمینه تقویت و تأیید دوباره پایبندی جامعه به یک رشته ارزش ها و باورداشت های خاص که ممکن است فراموش یا کم رنگ شده باشند.

۳. ارائۀ حمایت های روانی و کاهش اضطراب، ترس و دلهره در میان اعضای جامعه.

۴. کاهش کشمکش های اجتماعی در بین اعضای جامعه.

۵. تحکیم نظارت اجتماعی از طریق نهادهای مدنی و سازمان ها و تشکل های غیر دولتی و گروه های نخبگان و آگاهان.

۶. انتقال غیر مستقیم ارزش ها و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر در جریان برگزاری مراسم.

۷. یکی دیگر از کارکردهای بسیار مهم مراسم آیینی، ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه است. به طوری که مشاهده شده است در بعضی از دوره ها، بنا به مقتضیات زمانی و شرایط سیاسی، اجتماعی و حتی بحران های اقتصادی حاکم بر جوامع، آن دسته از مراسم های آیینی که نقش محرک، خنثی سازی و یا تعدیل کننده را در آن بحران بازی می کرده اند، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و با شور و هیجان و گسترۀ عمل بیشتری برگزار می شده اند و حتی گاهی منشأ و محرک دگرگونی ها و انقلاب های اجتماعی نیز شده اند که نمونه بارز آن را می توان در نقش عزاداری ماه های محرم و صفر در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی ایران و رفع کمبودهای ناشی از شرایط انقلاب، مشاهده نمود.

منابع:

۱. نظام های اخلاقی در اسلام و ایران (به همراه تحلیل جامعه شناسانه از وضعیت اخلاقی در جامعۀ امروز ایران)، مجید محمدی، تهران، کویر، ۱۳۷۹.

۲. انسان شناسی فرهنگی، دانیل بیتس و فرد پلاگ، محسن ثلاثی، تهران، علیم، ۱۳۷۵.

۳. پایه های اجتماعی اخلاق، محمدرضا صادقی، تهران، اشاره، ۱۳۷۱.

۴. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز، محمود روح الامینی، تهران، آگاه، ۱۳۷۶.

۵. قرآن و به گزینی فرهنگ ها، رقیه صادقی نیری، تهران، پیام آزادی، ۱۳۷۸.

۶. فرهنگ علوم اجتماعی، جولیوس گولد و ویلیام کولب، مترجم: محمد جواد زاهدی مازندرانی، تهران، مازیار، ۱۳۷۶.

منبع: نشریه حدیث زندگی

مولف : حمید عابدی

---