دور قطبی ها

در بین این همه ستاره ای که در آسمان می بینید البته اگر آلودگی ها و نورهای مزاحم شهر اجازه دهند بعضی ستاره ها هستند که همیشه برای تان تکرار می شوند هرشب در تمام طول سال با شما هستند, دقیقا برخلاف بقیه ستاره ها که فقط در فصل خاصی دیده می شوند

در بین این همه ستاره‌ای که در آسمان می‌بینید (البته اگر آلودگی‌ها و نورهای مزاحم شهر اجازه دهند!) بعضی ستاره‌ها هستند که همیشه برای‌تان تکرار می‌شوند. هرشب در تمام طول سال با شما هستند، دقیقا برخلاف بقیه ستاره‌ها که فقط در فصل خاصی دیده می‌شوند. انگار این ستاره‌ها در آسمان میزبان بقیه ستاره‌ها هستند. در شماره پیش درباره ستاره‌های تابستانی و روش پیدا کردن صورت‌های فلکی به کمک دست‌های‌مان برای‌تان حرف زدیم اما متاسفانه عکس‌هایی که برای فهمیدن این روش لازم بود چاپ نشد. به همین خاطر این هفته بخشی از فوت و فن را به ادامه‌مطلب پیدا کردن صور فلکی به کمک دست اختصاص می‌دهیم.

● دور قطبی‌ها

در هر عرض جغرافیایی ستارگانی وجود دارند که طلوع و غروب می‌کنند اما ستارگانی هم هستند که همیشه بالای افق اند و قابل دیدن. دور قطبی‌ها از این نظر خیلی جالب‌اند که هر شب سال اگر شرایط جوی مساعد باشد دیده می‌شوند، آن‌ها همیشه در آسمان‌اند حتی در روز و اگر خورشید این همه نور نداشت می‌توانستیم روز هم ببینیم‌شان! علت این که به این ستاره‌ها «دور قطبی» می‌گویند آن است که به نظر می‌رسد این ستاره‌ها دور ستاره قطبی در حال چرخش هستند و ستاره قطبی به خاطر این که در امتداد محور زمین است ثابت به نظر می‌آید. در واقع سه دسته ستاره وجود دارد:

۱) ستاره‌هایی که دور قطبی‌اند و همیشه بالای افق قرار دارند و غروب نمی‌کنند.

۲) ستاره‌هایی که طلوع و غروب می‌کنند. در مناطق استوایی همه ستاره‌ها این‌طورند.

۳) ستارگانی که دور قطبی جنوب هستند و به اصطلاح به آن‌ها «ابدی الخفا» می‌گویند. چون در نیم‌کره شمالی نمی‌توانیم آن‌ها را ببینیم.

کشور ما در عرض‌های جغرافیایی ۲۵ تا ۴۰ قرار گرفته. در شهرهای شمالی همه ستارگانی که دراین مطلب معرفی می‌کنیم دور قطبی هستند. اگر از ستاره‌هایی که به دور ستاره قطبی قرار دارند عکس گرفته شود، البته با چند ساعت نوردهی، عکس خیلی جذابی ظاهر می‌شود که شبیه دایره‌های هم مرکز است. دایره‌هایی که ازکوچک به بزرگ درون هم قرار می‌گیرند در واقع همان حرکت دور قطب ستاره‌هاست که شبیه دایره روی عکس رد می‌اندازند. یک ردپای ستاره‌ای!

● صورت فلکی دب اصغر

خوب می‌شناسیدش. مخصوصا ستاره قطبی‌اش را که یکی از ۵۷ ستاره‌ای ا‌ست که به عنوان مرجع مورد استفاده هوانوردان و دریا نوردان است. ستاره «جدی» در دو مورد کاربرد خیلی خوبی دارد: یکی تعیین نقطه شمال جغرافیایی و دیگری تعیین عرض جغرافیایی. اگر می‌خواهید شمال را پیدا کنید کافی است خطی قائم از جدی بر افق فرود بی‌آورید، نقطه‌ای که در آن خط قائم دایره افق را قطع می‌کند شمال جغرافیایی است. برای یافتن عرض جغرافیایی نقطه‌ای که در آن هستید می‌شود زاویه بین ستاره قطبی را تا افق ناظر (در نیم کره شمالی) اندازه گرفت. قبلا گفته‌ایم اگر دو ستاره داخل ملاقه دب اکبر را ادامه دهید به جدی می‌رسید. صورت فلکی دب اصغر دقیقا شبیه دب اکبر است یعنی همان ملاقه خودمان و ستاره قطبی در انتهای دسته ملاقه است. بقیه ستاره‌های آن خیلی کم نورند. وسعت دب اصغر در آسمان حدود ۲۰ درجه است که با کمک روش دستی خیلی راحت می‌شود این اندازه را پیدا کرد و مطمئن شد که دارید به دب اصغر نگاه می‌کنید.

● صورت فلکی اژدها (تنین)

طرح موجی و پر پیچ و خم آن برای آدم‌هایی که تخیل قوی دارند شبیه یک اژدهاست. بین دب اکبر و دب اصغر چند ستاره دنبال هم پیدا کنید. این‌ها همان ستاره‌های اژدها هستند که شبیه یک راه طولانی و پر پیچ تا نزدیکی قیفاووس ادامه پیدا می‌کنند. پرنورترین ستاره اژدها که حدودا در دم آن قرار می‌گیرد ۴۰۰۰سال پیش ستاره قطبی بوده است. اژدها ستاره‌های کم نوری دارد ولی تا دل‌تان بخواهد کهکشان در دل خود دارد که با تلسکوپ دیده می‌شوند و خیلی هم جذابند.

● صورت فلکی زرافه

زرافه را می‌توانید بین دب اکبر و ذات الکرسی پیدا کنید زرافه تقریبا شبیه حرف V است. نام زرافه را از اسم یونانی به معنای شتر گاو پلنگ(!)گرفته‌اند حالا این که کجای این صورت فلکی به این موجود شبیه است را یونانی‌ها بهتر می‌دانند. زرافه هم ستاره‌های پرنور زیادی ندارد اما چیزهای جالب دیگری دارد مثلا شهاب باران برساووشی که ۲۲-۲۳ مرداد به اوج خود می‌رسد نقطه نوربارانش در مرز این صورت فلکی با صورت فلکی برساووش است. یک کهکشان مارپیچی شبیه کهکشان خودمان و یک خوشه ستاره‌ای هم در زرافه هست که با تلسکوپ دیده می‌شود.

● صورت فلکی سیاهگوش

دست‌ها بالا(۲)

برای‌تان از این گفتیم که برای راحت پیدا کردن هر صورت فلکی در آسمان در علم نجوم روشی وجود دارد. در این روش با استفاده از دست خودتان و درجه بندی‌هایی که قراردادی است، می‌شود فاصله ظاهر یبن ستاره‌ها را پیدا کرد و امکان خطا در پیدا کردن ستاره‌های یک صورت فلکی را کم کرد. اندازه‌گیری زوایای کوچک در آسمان اهمیت زیادی دارد. برای استفاده از این روش باید به کمک درجه‌بندی که در عکس‌ها نشان داده شده صورت فلکی دب اکبر را پیدا کنید و بعد تمام صورت‌های فلکی اطراف آن که دور قطبی هستند به کمک مطالب بالا پیدا می‌شوند. حتی یافتن صورتابستانی هم با همین درجه‌بندی‌ها آسان می‌شود. در این روش هر چند انگشت شما با هم یک زاویه مشخص را نشان می‌دهند. برای نمونه وقتی دست خودتان را به صورت کشیده به سمت آسمان نگه دارید و همه انگشتان‌تان غیر از انگشت کوچک را ببندید اندازه یک درجه را می‌توانید پیدا کنید، یعنی انگشت کوچک‌تان یک درجه را نشان می‌دهد. با این روش قطر ماه کامل حدود نیم درجه می‌شود. با همین روش فاصله بین هر ستاره را در صورت فلکی‌اش با بقیه ستاره‌ها پیدا و آن‌ها را شناسایی می‌کنید. مثلا فاصله بین دو ستاره کناری ملاقه دب اکبر که نام‌های‌شان دبه و مراق است حدود ۵ درجه می‌باشند یعنی سه انگشت سبابه، میانی و حلقه. فایده این روش این است که ستاره‌های اصلی صورت فلکی که جزو پیکر آن محسوب می‌شوند با درجه مشخص پیدا می‌شوند و با ستاره دیگری اشتباه نمی‌شوند. از این روش برای اندازه گرفتن فاصله از افق هم استفاده می‌شود.

نویسنده: مریم ملی