اشك من هویدا شد

اشك ریزش الزاما به معنای گریه كردن نیست و بیماران بسیاری وجود دارند كه حتی بدون وجود هیچ گونه ناراحتی دچار سرازیر شدن اشك از چشمان خود هستند

ما عادت كرده‌ایم كه اشك را تنها در مواقع غم و اندوه ببینیم، اما واقعیت چیز دیگری است. اشك‌ریزش الزاما به معنای گریه كردن نیست و بیماران بسیاری وجود دارند كه حتی بدون وجود هیچ‌گونه ناراحتی دچار سرازیر شدن اشك از چشمان خود هستند. این حالت كه در اصطلاح پزشكی (اپی‌فورا) نام دارد، علل و عوامل مختلفی دارد و گاهی اوقات به قدری شدید، مداوم و طولانی مدت می‌شود كه برای بیمار دردسرهای زیادی ایجاد می‌كند.

اشك برخلاف تصور بیشتر مردم، آب نمك نیست. در اصل اشك مایعی برای حفاظت از لایه سطحی چشم است تا در برابر مواجهه مداوم با هوا، خشك نشود و طراوت و تازگی خود را از دست ندهد.

در واقع اگر اشك وجود نداشته باشد لایه‌های سطحی چشم مانند قرنیه و ملتحمه خشك می‌شوند و در این حالت نه تنها علایم آزاردهنده‌ای چون خارش، سوزش و احساس سنگ‌ریزه در چشم به وجود می‌آید، بلكه دید چشم نیز با تاری و اختلال مواجه می‌شود. پس وجود اشك برای سلامت چشم و داشتن یك دید خوب كاملا ضروری است. در عین حال، در اشك پادتن‌ها و مواد محافظ و باكتری‌كش بسیار قدرتمندی وجود دارد كه باعث می‌شود چشم در مقابل عفونت‌ها محافظت شود.

● چرا اشك‌ریزش؟

اگر كمی به مواردی كه در بالا گفتیم فكر كنید دو علت مشخص برای اشك‌ریزش مداوم از چشم پیدا خواهید كرد. به طور منطقی اشك‌ریزش مداوم دو علت اصلی دارد كه عبارتند از:

▪‌ تولید بیش از حد اشك به طوری كه از توانایی دستگاه دفعی (شامل كانال بینی - اشكی) فراتر رود و بنابراین از چشم به بیرون و روی صورت سرازیر شود .

▪ انسداد مسیر خروجی (یعنی كانال بینی - اشكی) و ناتوانی كانال در تخلیه اشك از چشم. در این حالت اشك در درون چشم جمع و سپس از چشم به بیرون سرازیر می‌شود.

در عمل، بیشتر بیمارانی كه به اشك‌ریزش مداوم مبتلا هستند، در گروه دوم جای می‌گیرند. این افراد به دلایل متعدد دچار تنگی یا انسداد كانال تخلیه اشك هستند و اشك آنها به میزان كافی تخلیه نمی‌شود پس اشك، راهی به جز سرازیر شدن به روی صورت ندارد.

همان‌طور كه گفتیم، در برخی موارد اشك‌ریزش به علت افزایش تولید اشك صورت می‌گیرد. تصور كنید یك جسم خارجی مثل یك سنگ‌ریزه یا گرد و خاك داخل چشم شما رفته باشد.

بلافاصله میزان ترشح اشك شما به شدت افزایش پیدا می‌كند كه در اصل به منظور دفاع و محافظت از چشم است. این ترشح اشك به قدری زیاد می‌شود كه از ظرفیت كانال دفعی بالاتر رفته و از چشم به بیرون می‌ریزد. در عمل هم همین‌طور است و بیشتر بیمارانی كه اشك‌ریزش در آنها از تولید بیش از حد اشك ناشی می‌شود، به علت وجود نوعی بیماری در چشم، دچار تحریك چشم هستند.

وجود جسم خارجی علت نادری برای اشك‌ریزش مداوم است. در نظر بگیرید كه مژه‌های فردی به داخل برگشته باشد (این حالت در بیماری‌های مختلفی مثل سوختگی چشم، بریدگی و پاره‌شدگی پلك و یا حتی برخی بیماری‌های عفونی مثل تراخم كه در گذشته در كشورمان بسیار شایع بوده، ایجاد می‌شود.)

در این حالت مژه‌ها با سطح چشم تماس پیدا می‌كنند، آن را تحریك می‌نمایند و باعث اشك‌ریزش طولانی مدت و مداوم می‌شوند كه بیمار را اذیت می‌كند. راه‌حل در این موارد، برگرداندن پلك به خارج است تا مژه‌ها با سطح چشم تماس نداشته باشند. عفونت ملتحمه و بروز تومور در ملتحمه یا پلك نیز از دیگر عوامل محركی هستند كه با ایجاد احساس نامطلوب در چشم، باعث تحریك عصبی تولید اشك می‌شوند.

● سدی جلوی رودخانه

همان‌طور كه گفتیم، شایع‌ترین علت اشك‌ریزش‌های مداوم را انسداد كانال اشكی تشكیل می‌دهد. این اتفاق ممكن است در هر سنی روی ‌دهد. حتی نوزادان بسیاری هستند كه از همان بدو تولد و یا طی چند ماه اول به این مشكل (یعنی اشك‌ریزش مداوم) مبتلا می‌شوند. در این نوزادان معمولا كانال اشكی به طور مادرزادی شكل نگرفته است و یا بخشی از آن به طور مادرزادی مسدود بوده است. این وضعیت در پنج تا شش درصد از نوزادان رخ می‌دهد، اما در ۶۰ تا ۹۰ درصد از موارد طی سال اول زندگی به طور خود به خود بهبود پیدا می‌كند.

پس اگر نوزادی مبتلا به اشك‌ریزش شد، معمولا پزشكان از همان ابتدا اقدام به درمان نمی‌كنند بلكه حدود شش تا ۱۲ ماه صبر می‌كنند تا به نوزاد فرصت دهند تا خودبه‌خود بهبود پیدا كند. البته طی این مدت سفارشات درمانی مانند ماساژ مكرر گوشه داخلی چشم و بینی به والدین داده می‌شود تا روند بهبود سرعت پیدا كند. در ضمن، پدر و مادر باید به شدت مراقب باشند كه چشم كودك عفونت نكند، چون در صورت عفونت باید اقدامات درمانی (و حتی گاهی انجام جراحی یا میل زدن تحت بی‌حسی) سریع‌تر صورت گیرد.

در بزرگسالان هم به همین ترتیب مهم‌ترین عامل اشك‌‌ریزش را انسداد مجرای اشكی تشكیل می‌دهد. علل بسیار متفاوتی برای مسدود شدن مجرای اشكی در بزرگسالان وجود دارد. به طور مثال، تصادفات و ضربات به بینی یكی از مهم‌ترین آنهاست. آسیب‌های پلك نیز از دیگر علل اختلال در مسیر تخلیه اشك هستند، اما یك علت مهم دیگر التهاب كانال تخلیه اشك است. به طور مثال فردی را كه دچار سینوزیت مزمن است در نظر بگیرید. التهاب سینوس می‌تواند به طور مجاورتی به كانال تخلیه اشك سرایت كند و با ضخیم و ملتهب كردن دیواره آن، باعث انسدادش شود.

● مطب چشم‌پزشك

همان‌طور كه از مطالب گفته شده مشخص است، اشك‌ریزش علل بسیار متفاوتی دارد. پس درمان هم بسته به نوع علت متفاوت خواهد بود. چشم پزشكان برای رسیدن به علت زمینه‌ای از روش‌های متفاوتی استفاده می‌كنند. مثل همه بیماری‌های دیگر، مرحله اول از یك مصاحبه و معاینه بالینی كامل تشكیل می‌شود اما گاهی اوقات پزشك صلاح می‌بیند كه از روش‌های تشخیصی دیگری هم استفاده كند. به طور مثال، گاهی اوقات نوعی رنگ شیمیایی را به داخل چشم می‌ریزد و سرعت تخلیه رنگ را محاسبه می‌كند (این رنگ‌ها تلخ هستند و از بیمار درباره زمان احساس تلخی آن در گلو و دهان سوال پرسیده می‌شود.)

گاهی اوقات از روش‌های رادیولوژی و حتی ام.آر.آی هم می‌توان برای بررسی باز بودن یا بسته بودن وضعیت كانال اشك استفاده كرد، اما متاسفانه در كشور ما چندان مورد توجه قرار نگرفته‌اند. روشی كه در حال حاضر در ایران بیشتر استفاده می‌شود، به كارگیری روش‌های پزشكی هسته‌ای یا اسكن مجاری اشكی است. در این روش ماده رادیواكتیو به داخل چشم چكانده می‌شود و سپس از طریق عكس ‌برداری، سرعت تخلیه ماده رادیواكتیو به دقت محاسبه می‌شود كه مبنای تشخیص را تشكیل می‌دهد.

● درمان

همان‌طور كه پیش از این گفته شد، نوع درمان به علت زمینه‌ای بستگی دارد. گاهی اوقات عوامل محرك مثل آلرژی باید درمان شود كه برای این درمان‌ها اغلب به تجویزهای دارویی و غیرجراحی نیاز است. گاهی نیز صبر و حوصله باعث ترمیم مشكلات می‌شود (به ویژه در بچه‌ها.) گاهی ترمیم پلك و تصحیح مژه‌ها نیاز است، اما در بعضی موارد هم باید كانال اشكی باز شود. برای باز كردن كانال اشكی در حال حاضر دو راه كلی وجود دارد.

یكی از این دو روش، در اصطلاح پزشكی پروبینگ نام دارد كه مردم آن را با نام میل زدن می‌شناسند. در این روش، یك ابزار كوچك وارد مجرای اشكی می‌شود تا انسداد را برطرف و مسیر را باز كند. اما روش دوم انجام جراحی است كه DCR نامیده می‌شود. به هر حال تصمیم‌گیری درباره نوع درمان و شیوه عمل تنها به وسیله یك چشم پزشك صورت می‌گیرد و بیماران باید بعد از عمل هم با وی در ارتباط باشند تا مراحل درمانی تحت پیگیری او ادامه پیدا كند.

● روی دیگر سکه

با اینكه وجود اشك و ترشح مداوم آن برای چشم كاملا ضروری و حیاتی است اما گاهی اوقات هم مشكل‌ساز و دردسر آفرین می‌شود. به طور طبیعی، اشك در گوشه خارجی پلك فوقانی و به وسیله غده‌ای به نام غده اشكی تولید و به درون چشم تخلیه می‌شود و در نهایت پس از عبور از روی چشم و شست‌و‌شوی آن، وارد كانالی به نام كانال بینی- اشكی می‌شود كه مجرای آن در سمت داخلی چشم قرار دارد.

در اصل سوراخ ورودی این كانال روی لبه داخلی پلك، كنار بینی واقع شده است. اشك از این نقطه به داخل كانال می‌رود و سپس درون بینی تخلیه می‌شود. در مرحله بعد از داخل بینی به حلق فرستاده می‌شود. حجم این انتقال و مایع به قدری اندك است كه شما به طور عادی طی روز از این روند با اطلاع نمی‌شوید و آن را احساس نمی‌كنید اما زمانی كه گریه می‌كنید به علت تحریكات عصبی تولید اشك زیاد می‌شود و متعاقبا میزان اشكی كه به درون كانال و در نهایت بینی می‌رسد هم بیشتر می‌شود. در این حالت شما ورود اشك به داخل بینی را كاملا احساس می‌كنید و از این روند باخبر می‌شوید.

دكتر علی‌حسینی