حفاظت, پیش نیاز افزایش جمعیت است

تکثیر گونه های رو به انقراض در اسارت

وقتی صحبت از گونه های در معرض خطر و حمایت از آنها به میان می آید، ممکن است اولین راه حل پیشنهادی، تکثیر این حیوانات در اسارت باشد اما این روش از نظر بسیاری از کارشناسان اشکالات عدیده یی دارد. این افراد معتقدند تکثیر گونه های در اسارت هیچ مشکلی را حل نمی کند و فقط هزینه ها را بدون در پی داشتن نتیجه قابل قبولی بالا می برد. در حالی که امروزه سازمان حفاظت محیط زیست به طرح های تکثیر گونه ها در اسارت توجه ویژه یی را معطوف داشته است، آن طور که مسوولان سازمان اعلام کرده اند به زودی مرکزی برای پرورش یوزپلنگ آسیایی در میاندشت (خراسان شمالی) افتتاح خواهد شد. همچنین روز به روز بر شمار مراکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در مناطق مختلف کشور افزوده می شود. مطالعاتی نیز برای احداث سایت تکثیر سنجاب ایرانی در ایلام در حال انجام است اما سوال اساسی اینجاست که آیا از لحاظ علمی تکثیر گونه ها در اسارت قابل قبول است و آیا با این روش گونه های در معرض خطر از انقراض رهایی می یابند؟

تکثیر گونه ها در اسارت یکی از راه های حفظ جانوران در معرض خطر انقراض است. این روش در کشور ما برای اولین بار در سال ۱۳۳۶ به کار گرفته شد و اولین گونه یی که به این شکل تحت حمایت قرار گرفت گوزن زرد ایرانی بود.

تا سال ۱۳۳۶ گمان می رفت گوزن زرد در طبیعت ایران منقرض شده است اما با مشاهده چند راس از این گونه در اطراف رودخانه دز و کرخه امیدهایی برای نجات آن به وجود آمد. مدیران وقت اداره شکاربانی و نظارت بر صید تصمیم گرفتند چند راس گوزن یافت شده را به محلی دیگر منتقل کنند تا پس از ازدیاد جمعیت گونه، آنها را در زیستگاه اصلی خود رهاسازی کنند. جزیره اشک دریاچه ارومیه اولین زیستگاه جایگزین برای آخرین گوزن های زرد کشور بود.

پس از ۱۰ سال از این تصمیم، دومین زیستگاه جایگزین نیز انتخاب شد. «دشت ناز ساری» به دلیل قرار گرفتن در جنگل های جلگه یی و شباهت هایی که به زیستگاه اصلی گوزن زرد دارد، به عنوان اولین سایت تکثیر این گونه مشخص شد. با گذشت ۵۰ سال از طرح های حمایت و احیای گوزن زرد ایرانی، جمعیت این گونه از تعدد انگشت شمار اولیه در سال ۱۳۳۶ به چهارصد راس در کشور رسید. این تجربه باعث شد توجه ویژه یی به موضوع گونه های در معرض خطر تکثیر معطوف شود، به نحوی که در سال های اخیر این روش برای گونه هایی که جمعیت آنها بسیار بیشتر از جمعیت اولیه گوزن زرد ایرانی است نیز در پیش گرفته می شود. به عنوان مثال طرح تکثیر در اسارت برای گونه های یوزپلنگ ایرانی، گورخر ایرانی، سنجاب ایرانی و... از سوی سازمان حفاظت محیط زیست تهیه شده است اما همانند هر فعالیت انسانی در طبیعت، تکثیر گونه ها نیز اثراتی در پی خواهد داشت.

اسماعیل کهرم اکولوژیست و استاد حیات وحش دانشگاه تهران می گوید؛ «تکثیر گونه ها در اسارت آخرین تیر ترکش است و اساساً توصیه نمی شود. ایده آل آن است که موجود همان طور به صورت وحشی در طبیعت باقی بماند. فقط زمانی که یک گونه به دلایل ژنتیکی، امراض و تصادف های طبیعی نظیر سیل، زلزله و... در معرض خطر انقراض قرار گرفت، می توان اقدام به تکثیر کرد، وگرنه صلاح در این است که زیستگاه گونه را حفظ کنیم تا جانور در زیستگاه خودش تکثیر شود.» به گفته کهرم جانوران تکثیرشده در اسارت، پیش از آنکه در طبیعت رها شوند در آمارهای IUCN محسوب نمی شوند.

این استاد دانشگاه یکی از اشکالات عمده تکثیر در اسارت را اصطلاحاً «دستی شدن» حیوانات عنوان می کند و می گوید؛ «گورخرهایی که در منطقه گوداب یزد تکثیر شده اند، به دلیل اینکه به حضور محیط بانان، موتورسیکلت و تغذیه از علوفه دستی عادت کرده اند، قابل رهاسازی در طبیعت نیستند. چون روش تکثیر آنها اصلاً صحیح نیست و بیشتر به باغ وحش شباهت دارد.»

هوشنگ ضیایی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی نیز می گوید؛ «به کلی با تکثیر حیوانات در اسارت مخالفم زیرا نه تنها اثر مثبت ندارد، بلکه تبعات منفی هم دارد. مثلاً در عربستان سایتی وجود دارد که حدود ۵۰ قلاده یوزپلنگ تکثیر کرده است. این یوزپلنگ ها قادر به زندگی در طبیعت نیستند، چون یوز حداقل به مدت ۲۰ ماه نزد مادر و در طبیعت باید آموزش شکار ببیند. کمین برای یافتن طعمه، استارت زدن و دویدن به دنبال آن و... آموزش هایی هستند که یوزپلنگ مادر به فرزندانش می دهد. این آموزش ها در سایت های تکثیر ممکن نیست.» وی ادامه می دهد؛ «مشکل بعدی تکثیر حیوانات در اسارت این است که پس از رهاسازی حیوان در طبیعت، دیگر اهمیت چندانی به حفاظت آن داده نمی شود. به عنوان مثال اگر یوزپلنگ های تکثیرشده، در نایبندان (استان یزد) رها شوند، با وجود تعداد کم محیط بانان باز هم از جمعیت آنها کاسته می شود.»

این استاد دانشگاه حفاظت زیستگاه را بهترین راه حمایت از گونه ها می داند و معتقد است؛ «اگر بودجه یی که برای احداث سایت های تکثیر حیوانات در نظر گرفته می شود برای حفاظت از زیستگاه ها صرف شود، نتیجه بهتری دارد، چون تکثیر در اسارت علاوه بر مشکلاتی که عنوان شد، تنوع ژنتیکی گونه ها را با مشکل مواجه می کند و اثرات منفی در پی دارد.»

جورابچیان کارشناس حیات وحش و عضو کمیته راهبردی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی نیز با تکثیر در اسارت برای رهاسازی گونه ها در طبیعت موافق نیست و می گوید؛ «اصولاً باید هدف از تکثیر مشخص شود. مثلاً قدیمی ترین مرکز پرورش یوزپلنگ در آفریقای جنوبی قرار دارد. این مرکز از ۴۰ سال قبل تاکنون حدود ۷۰۰ قلاده یوزپلنگ تکثیر کرده اما هدف آن رهاسازی در طبیعت نیست، بلکه هدف از تکثیر در این مرکز، فروش یوزپلنگ به علاقه مندان، باغ وحش ها و... است. در بسیاری از کشورها این کار به منظور رهاسازی در طبیعت انجام می شود اما چون زمینه حفاظت از گونه ها مهیا نیست، جواب نمی دهد. بهترین راه برای نجات گونه های در خطر، حفاظت از زیستگاه است.»

● تکثیر یوزپلنگ در میاندشت

چندی پیش دلاور نجفی معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست خبر از افتتاح مرکزی برای پرورش یوزپلنگ ایرانی در میاندشت (استان خراسان شمالی) داد. اولین ساکن این مرکز نیز «کوشکی» (یوزپلنگی که در پارک پردیسان زندگی می کند) است که در آینده نزدیک به میاندشت منتقل خواهد شد.

جورابچیان درباره این مرکز توضیح می دهد؛ «هدف از احداث این مرکز آموزش است. در اصل قصد تاسیس یک مرکز مطالعاتی را داریم.»

این کارشناس حیات وحش معتقد است؛ «کمک کردن به یک گونه در زیستگاهش اصلاً طرد شده نیست اما مثلاً تکثیر یوزپلنگ در تهران و رهاسازی در میاندشت صحیح نیست و امکان جواب گرفتن از این روش صفر است. در صورتی که در زیستگاه جانور مطالعات انجام شود از دو جنبه مفید است، چون اولاً حیوان در زیستگاه خودش تکثیر می شود و ثانیاً گونه و زیستگاهش هر دو حفظ می شوند و به همین دلیل کار از لحاظ علمی نیز قابل قبول خواهد بود.»

اما جورابچیان نیز منکر تغییر در خلق و خوی حیوانات تکثیرشده در اسارت نیست و می گوید؛ «مسلماً تغییراتی در گونه های تکثیرشده به وجود خواهد آمد. هر حیوانی اگر در شرایط غیرمتعارف زیستگاهی اش رشد کند با همنوعانش در طبیعت تفاوت خواهد داشت. مثلاً در حال حاضر گوزن زرد طبیعی نداریم و گوزن های موجود، با گوزن هایی که ۵۰ سال قبل در منطقه دز و کرخه می زیسته اند کاملاً تفاوت دارند زیرا زیستگاه آنها به کلی تغییر کرده است ولی باید شرایط را بسنجیم و بهترین شرایط را بیابیم. به طور کلی اگر تمام شرایط را در نظر بگیریم، روند پروژه ها قطعاً مثبت خواهد بود.»

● مشکلات ژنتیکی گونه های تکثیرشده

به عقیده کارشناسان حیات وحش و جانورشناسان تنوع ژنتیکی مهم ترین عامل در بقای جانداران است. این تنوع، باعث تفاوت بین دو گونه همسان در دو منطقه متفاوت می شود. مثلاً یوزپلنگ ایرانی که در نایبندان زندگی می کند از لحاظ ژنتیکی با یوزپلنگ ایرانی که در میاندشت زندگی می کند، متفاوت است. هرچه این تنوع بیشتر باشد، ماندگاری یک گونه بیشتر می شود.

تخریب زیستگاه و کوچ اجباری گونه ها و کم شدن تعداد افراد گونه مهم ترین عوامل تنوع ژنتیکی هستند. با وجود اینکه کاهش افراد یک گونه باعث کاهش تنوع ژنتیکی آن گونه می شود اما راه افزایش تنوع ژنتیکی صرفاً ازدیاد تعداد افراد نیست چرا که تنوع ژنتیکی حاصل کنش و واکنش مستمر افراد یک گونه طی چند نسل با محیط اطراف و زیستگاه خود است. افشین علیزاده اکولوژیست و عضو هیات علمی دانشگاه تهران به مسائل ژنتیکی گونه ها اشاره می کند و می گوید؛ «به طور کلی در یک جمعیت پایه اگر تعداد افراد گونه از حدی معین کمتر باشد، مساله تحلیل ژن ها اتفاق می افتد و باعث نازایی، تولد حیوانات ناقص الخلقه و ضعیف می شود ولی اگر جمعیت به میزان مناسب باشد، گونه ها می توانند با بهبود وضعیت زیستگاه ظرفیت ژنی خود را تامین کنند. برای پرداختن به مساله تکثیر گونه ها باید مطالعه بیشتری صورت گیرد. در حال حاضر دانشگاه ها نیز روی این مساله کار می کنند و باید از تجربیات آنها استفاده کرد.»

این کارشناس راه گریز از تحلیل ژن ها و حفظ تنوع ژنتیکی در سایت های تکثیر را این گونه عنوان می کند؛ «برای تکثیر گونه نباید افراد مختلف گونه را از زیستگاه های متفاوت نمونه گیری و به سایت منتقل کنند، بلکه باید هرگونه در منطقه خودش تکثیر شود و سپس به منظور رهاسازی در طبیعت در منطقه یی دیگر رها شود. با این روش می توان تا حدودی تنوع ژنتیکی گونه ها را حفظ کرد.»

● حفظ زیستگاه مقرون به صرفه تر از تکثیر

همان طور که پیشتر نقل آن رفت حفظ گونه های در معرض خطر با احیای تنوع ژنتیکی آنها میسر می شود. راه احیای تنوع ژنتیکی نیز حفظ و احیای زیستگاه های یک گونه است. به این ترتیب که وقتی زیستگاه حفظ شود، وضعیت حیات گونه ها به حالت عادی بازمی گردد و به علاوه با پویایی جمعیت احیای تنوع ژنتیکی نیز حاصل می شود. به گفته علیزاده در کشورهای پیشرفته تکثیر گونه های در اسارت تقریباً منسوخ شده است و این کشورها بیشتر به بهبود شرایط ظرفیت زیستگاه ها می پردازند.

کهرم نیز می افزاید؛ «درباره گوزن زرد اگر این جانور را به جای تکثیر در دشت ناز ساری در زیستگاه خودش مورد حمایت قرار می دادیم از لحاظ علمی قابل قبول بود، زیرا اکنون پس از ۴۰ و اندی سال جمعیت این گونه به ۴۰۰ راس رسیده که این رقم بسیار کم است. در صورتی که اگر گوزن های زرد در منطقه دز و کرخه مورد حفاظت قرار می گرفتند، حداقل به سه برابر تعداد حال حاضر رسیده بودند.»

اما جورابچیان معتقد است شروع فعالیت حفاظتی در یک زیستگاه اثرات مثبتی بر زیستمندان دیگر دارد. وی این موضوع را با ذکر مثالی توضیح می دهد؛ «در منطقه شیراحمد سایتی برای تکثیر جبیر به وسعت ۳۰ هکتار احداث شد. هدف آن نیز افزایش جمعیت جبیر منطقه به عنوان طعمه یوزپلنگ است. در زمان احداث این مرکز جمعیت آهوی منطقه ۲۰۰ راس بود، پس از مدتی جمعیت آهو در منطقه به ۲ هزار راس رسید. این افزایش جمعیت آهو در منطقه در پی توجه خاصی بود که به جبیر منطقه معطوف شد. در اصل ما نمی توانستیم فقط روی حفاظت جبیر کار کنیم و ناگزیر بودیم به حفاظت گونه های دیگر منطقه نیز بپردازیم.»

وی درباره حفاظت از زیستگاه یوزپلنگ ادامه داد؛ «در سال های اخیر جمعیت یوزپلنگ در منطقه میاندشت به خاطر تغییر شرایط زیستگاه و عوامل دیگر به صفر رسیده است. این منطقه به دلیل وجود یوزپلنگ به عنوان پناهگاه حیات وحش معرفی شد و پس از انجام کارهای خاص یوزپلنگ نیز در منطقه پیدا شد. این اتفاق نشان دهنده مثبت بودن روند پروژه های منطقه است.» افشین علیزاده نیز تکثیر یوزپلنگ ایرانی در اسارت را قابل توجیه می داند؛ «به دلیل آنکه جمعیت باقی مانده یوز بسیار کم است، اگر بخواهیم شرایط را برای بهبود وضعیت زیستگاه تغییر دهیم، همان مقدار باقی مانده نیز منقرض خواهد شد. اما درباره سایر گوشتخواران بزرگ و سمداران بزرگ جمعیت آنقدر زیاد است که فرصت برای بهبود زیستگاه وجود داشته باشد. بهتر است برای تکثیر و جلوگیری از انقراض جانداران از احداث اتوبان در زیستگاه ها، واگذاری اراضی به صنایع و برگزاری رزمایش نظامی و... جلوگیری شود.»

حفظ زیستگاه ها از آن جهت حائز اهمیت است که علاوه بر خود گونه مورد مطالعه، دشمنان طبیعی، طعمه ها و آشیانه طبیعی گونه نیز حفظ می شوند. در واقع با این کار جانور روال طبیعی زندگی خود را طی می کند و با حفظ خلق و خوی طبیعی خود ادامه حیات می دهد.

اسماعیل کهرم توضیح می دهد؛ «قناری در قفس اصلاً گربه را به عنوان دشمن طبیعی اش نمی شناسد. تعریف او از غذا دستی است که دانه می پاشد. اگر این حیوان در طبیعت رها شود یک روز هم زنده نخواهد ماند. سال ها قبل طرحی برای تکثیر پرنده «کندر» در ایالات متحده اجرا شد. مجریان طرح بسیار تلاش کردند که حیوان به هیچ وجه متوجه حضور انسان در کنار خود نشود. حتی برای غذا دادن به جوجه ها نیز از دستکش هایی به شکل سر پرنده بالغ استفاده کردند تا جوجه ها تصور کنند از منقار مادر غذا می گیرند با این حال وقتی پرنده های تکثیرشده رهاسازی شدند نزدیک به نیمی از آنها از بین رفتند.»

این طور به نظر می رسد که افزایش شمار افراد یک گونه ضامن بقای آن گونه نیست چرا که به عقیده کارشناسان کاهش تعداد افراد وابسته به عوامل متعددی است که مهم ترین آن تخریب زیستگاه است. در اصل برای حفظ و افزایش جمعیت جانوران باید عوامل کاهش جمعیت را حذف کرد. وقتی عوامل کاهش جمعیت در زیستگاه ها پابرجا باشند، نه تنها تکثیر حیوانات در اسارت قابل توجیه و راه گریز از انقراض نیست، بلکه رهاسازی جانوران تکثیرشده باعث قدرت بخشیدن به عوامل تهدید هم می شود. مثلاً در منطقه یی که با مشکل شکارچیان غیرمجاز روبه روست اگر گونه های در معرض خطر در اسارت تکثیر و به همان منطقه منتقل شوند، خود عاملی برای افزایش شمار شکارچیان غیرمجاز خواهند بود. نمونه عینی این موضوع احداث سایت تکثیر سنجاب ایرانی به منظور حفظ جنگل های بلوط غرب زاگرس است. از آنجا که سنجاب در پویایی و تداوم حیات جنگل های بلوط غرب نقش تعیین کننده یی دارد، اداره کل محیط زیست استان ایلام درصدد احداث این مرکز برآمده است. هوشنگ ضیایی احداث این سایت را بی نتیجه می داند و می گوید؛ «سال گذشته تعداد زیادی سنجاب ایرانی از متخلفان گرفته شده به علاوه تعداد بیشتری از این حیوان در بازارهای غیررسمی خرید و فروش حیوانات معامله می شوند. اگر حفاظت درستی از سنجاب ها صورت گیرد و با متخلفان برخورد قاطع انجام شود، دیگر نیازی به تکثیر آنها در اسارت نیست.»

حمیدرضا میرزاده