بازتاب رمانتیسم در شعر ایران

اگرچه «رمانتیسم » , اصطلاحی است که تاکنون تعریفی در مورد آن ارائه نشده است اما خصوصیات عمده آن عبارت است از تخیل , احساس گرایی , درهم ریختن ساختار ادبی کلاسیک و مخالفت با قاعده و چهارچوب و نهضت «رمانتیسم » مربوط به اروپا است اما «حس رمانتیک » در سایر ملل از جمله شرق , از دیرباز وجود داشته است

● بازتاب رمانتیسم در عرصه ادبیات منظوم ایران

اگرچه‌ «رمانتیسم‌» ۱ ، اصطلاحی‌ است‌ که‌ تاکنون‌ تعریفی‌ در مورد آن‌ ارائه‌ نشده‌ است‌. اما خصوصیات‌ عمده‌ آن‌ عبارت‌ است‌ از: تخیل‌، احساس‌گرایی‌، درهم‌ ریختن‌ ساختار ادبی‌ کلاسیک‌ و مخالفت‌ با قاعده‌ و چهارچوب‌ و... نهضت‌ «رمانتیسم‌» مربوط‌ به‌ اروپا است‌ اما «حس‌ رمانتیک‌» در سایر ملل‌ از جمله‌ شرق‌، از دیرباز وجود داشته‌ است‌. در اروپا بزرگانی‌ همچون‌ «ویلیام‌ بلیک‌» ۲ ، «کالریج‌» ۳ ، «گوته‌» ۴ ، «هوگو» ۵ ، «لامارتین‌» ۶ ، بانی‌ این‌ نهضت‌ بودند. در ایران‌ رمانتیک‌ در اشعار شاعرانی‌ چون‌ «نیما»، «توللی‌»، «فروغ‌»، «نادرپور» و... جلوه‌گر می‌شوند، سبک‌های‌ ادبی‌ دیگری‌ را نیز می‌توان‌ یافت‌ که‌ عرصه‌ تجلی‌ ویژگی‌های‌ ادب‌ رمانتیک‌ است‌.

سبک‌ خراسانی‌ که‌ از آن‌ به‌ سبک‌ کلاسیک‌ (به‌ معنی‌ خاص‌) تعبیر می‌شود، در مقابل‌ سبک‌ عراقی‌ قرار می‌گیرد که‌ حداکثر جلوه‌های‌ رمانتیسم‌ و ادب‌ احساس‌گرا در آن‌ قابل‌ توجه‌ است‌. رهاورد رمانتیسم‌ ادب‌ غنایی‌ است‌ و پایگاه‌ ادب‌ غنایی‌ در ادبیات‌ کهن‌ ایران‌، سبک‌ عراقی‌، خصوصیاتی‌ چون‌: احساس‌گرایی‌، حساسیت‌ و غم‌گرایی‌، اسطوره‌ گریزی‌، جولان‌ خیال‌، توصیف‌، گرایش‌ به‌ مذهب‌ و عرفان‌، ساختار شکنی‌ فکری‌ در ادب‌ رمانتیک‌ سبک‌ عراقی‌ مشهورند. سبک‌ هندی‌ به‌ جز تخیل‌ غنی‌ و برخی‌ توصیفات‌ چندان‌ نشانه‌ای‌ از ادب‌ رمانتیک‌ ندارد و سبک‌ بازگشت‌ ادبی‌ نیز سبکی‌ انعکاسی‌ است‌ که‌ فاقد خصوصیات‌ رمانتیسم‌ است‌. اوج‌ رمانتیسم‌ در اشعار ایران‌ در دوره‌ بعد از مشروطیت‌ جلوه‌گر می‌شود.

● نگاهی‌ به‌ سابقه‌ رمانتیسم‌ در ایران‌

با وجود آنکه‌ در قرن‌ هیجدهم‌ در اروپا نهضت‌ «رمانتیسم‌» با ویژگی‌هایی‌ از قبیل‌: احساس‌گرایی‌، فردگرایی‌، ادب‌ غنایی‌، تخیل‌ وسیع‌ و در هم‌ شکستن‌ چهارچوب‌ها و قاعده‌ها و... عام‌ شمول‌ شد، اما رگه‌های‌ اندیشه‌ رمانتیک‌ همزاد بشریت‌ است‌ و برخی‌ ویژگی‌ها نظیر: تخیل‌ و احساسات‌ در تمام‌ انسان‌ها در طول‌ تاریخ‌ و در گوشه‌ و کنار جهان‌ وجود دارد. آثار باقی‌ مانده‌ از گذشتگان‌ ادبیات‌ جهان‌ گاه‌ آنقدر از نظر تخیل‌ و احساس‌ (که‌ دو ویژگی‌ عمده‌ به‌ شمار می‌روند) متعالی‌ هستند که‌ ما را به‌ یاد رمانتیک‌های‌ قرن‌ هیجده‌ اروپا می‌اندازد.

در اقصی‌ نقاط‌ جهان‌ وقتی‌ آثار ادبی‌ گذشتگان‌ و پیشکسوتان‌ ادب‌ و فرهنگ‌، مورد مطالعه‌ و ژرف‌نگری‌ و نقد قرار می‌گیرد، ویژگی‌های‌ رمانتیک‌ در آثار و اشعار آنان‌ به‌ طور پراکنده‌ قابل‌ درک‌ است‌ و حتی‌ نقادان‌ بزرگ‌ گاهی‌ عوامل‌ بروز نهضت‌ رمانتیسم‌ در اروپا را ریشه‌ در دیگر فرهنگ‌ها، خصوصاً شرق‌ می‌دانند. مثلاً «سیلییر» ۷ (منتقد فرانسوی‌ که‌ از معارضان‌ سرسخت‌ رمانتیسم‌ است‌) تلاش‌ کرده‌ که‌ منشأ «رمانتیسم‌» را (که‌ او آن‌ را بیماری‌ می‌نامد) شرق‌ جلوه‌ دهد و اعتقادش‌ بر این‌ است‌ که‌ میراث‌ افلاطون‌ با مسیحیت‌ (که‌ آن‌ هم‌ شرقی‌ است‌) در هم‌ می‌آمیزد و با مکتب‌ نوافلاطونی‌ نیروی‌ بیشتری‌ گرفته‌ و دوران‌ جدید رمانتیسم‌ را پدید آورده‌ است‌. ۸ در هر حال‌ نمی‌توان‌ جاذبه‌ خاص‌ شرق‌ را در نظر شاعران‌ و نویسندگان‌ قرن‌ هیجده‌ اروپا، کتمان‌ کرد. سفر به‌ شرق‌، ترجمه‌ کتاب‌های‌ شرقی‌ ( ترجمه‌ هزار و یک‌ شب‌ ) و نیز انتشار سفرنامه‌هایی‌ در باب‌ ایران‌ و هند ۹ و انتشار کتاب‌های‌: قصه‌های‌ ایرانی‌ ، قصه‌های‌ ترکی‌ ، افسانه‌ عربی‌ واثق‌ (۱۷۸۶) و... را می‌توان‌ گواهی‌ بر این‌ مدعا دانست‌. ۱۰ شاعرانی‌ همچون‌: «هوگو»، «لامارتین‌» و «موسه‌» ۱۱ به‌ آثار ترجمه‌ فارسی‌ توجه‌ نشان‌ داده‌اند و حتی‌ «هوگو»، قسمتی‌ از کتاب‌ زنان‌ شرقی‌ را با الهام‌ از ادب‌ فارسی‌ نگاشت‌. ۱۲

● مفهوم‌ شعر غنایی‌

شعر غنایی‌ عمدتاً، شعری‌ است‌ احساس‌گرا و مبتنی‌ بر عشق‌ و زیبایی‌ و سرچشمه‌ گرفته‌ از عواطف‌ درونی‌. در نظر ارسطو معیار دقیقی‌ برای‌ شعر غنایی‌ وجود ندارد، زیرا به‌ عقیدهٔ‌ وی‌، شعر غنایی‌ با موسیقی‌ آمیخته‌ است‌ و لذّات‌ حاصل‌ از آنها را نمی‌توان‌ از یکدیگر تفکیک‌ کرد. ادب‌ غنایی‌ نزد اروپاییان‌ به‌ ادبیات‌ «لیریک‌» مشهور است‌ و «لیر» نوعی‌ آلت‌ موسیقی‌ است‌ مانند چنگ‌ که‌ یونانیان‌ قدیم‌ اشعاری‌ همراه‌ با «لیر» خوانده‌اند که‌ به‌ آنها «لیریک‌» گفته‌ می‌شد و در ایران‌ نیز نظیر این‌ ساز یافته‌ می‌شد. ۱۳ جلوه‌های‌ شعر غنایی‌ در ادب‌ کهن‌ ایران‌ را می‌توان‌ در گاهان‌ ۱۴ (سرودهای‌ مذهبی‌ زرتشت‌) و نیز سرودهای‌ خسروانی‌ ۱۵ ، فهلویات‌ و نیز بخش‌هایی‌ از درخت‌ آسوریک‌ مشاهده‌ کرد. ۱۶ در ایران‌، غزل‌، قالب‌ شاخص‌ شعر غنایی‌ به‌ شمار می‌رود و به‌ صورت‌ تغزلات‌ در اول‌ قصاید شاعران‌ سبک‌ خراسانی‌ نیز جلوه‌گر شده‌ است‌. از قرن‌ ششم‌ به‌ بعد، سیر غزل‌، راه‌ صعود طی‌ می‌کند و در قرن‌ هفتم‌ و هشتم‌ به‌ اوج‌ خود می‌رسد و تا عصر ما نیز این‌ قالب‌ ادامه‌ می‌یابد. «بسیاری‌ از محققان‌ منشأ اشعار غنایی‌ را ادبیات‌ فلکلوریک‌ دانسته‌اند.» ۱۷

● جایگاه‌ رمانتیسم‌ در سبک‌های‌ ادبی‌ ایران‌

براساس‌ علم‌ سبک‌شناسی‌، سبک‌های‌ رایج‌ در شعر فارسی‌ را می‌توان‌ به‌ چند دسته‌ عمده‌ تقسیم‌ کرد ۱۸ که‌ عرصه‌ جولان‌ رمانتیسم‌ واقعی‌ را می‌توان‌ درسبک‌ حد وسط‌ و جدید یعنی‌ ادبیات‌ دوره‌ مشروطه‌ به‌ بعد دانست‌. ۱۹

در این‌ دوره‌ است‌ که‌ رمانتیسم‌ در ایران‌ به‌ تبع‌ رمانتیسم‌ اروپایی‌ رشد کرد و تا حدودی‌ شکل‌ واقعی‌ به‌ خود گرفت‌ و کسانی‌ چون‌: نیما یوشیج‌، فروغ‌ فرخزاد، فریدون‌ توللی‌ و نادر نادرپور را نماینده‌ خود در ایران‌ ساخت‌. ۲۰ اما اگر با دقت‌ به‌ سبک‌های‌ دیگر نیز نظر بیندازیم‌ متوجه‌ برخی‌ خصوصیات‌ رمانتیکی‌ در آثار شاعران‌ برجسته‌ آن‌ سبک‌ها می‌شویم‌.

جلوه‌های‌ رمانتیسم‌ در سبک‌ خراسانی‌ بسیار ناچیز است‌. از آن‌ رو که‌ سبک‌ خراسانی‌ بر پایه‌ عقل‌ و خرد بنا شده‌ و می‌توان‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ دوره‌ «کلاسیک‌» ادب‌ پارسی‌ نام‌ برد.

آثار و شاعران‌ عمده‌ این‌ عصر از قبیل‌: رودکی‌، فرخی‌ سیستانی‌، عنصری‌، منوچهری‌ دامغانی‌، فردوسی‌ و سایر شعرای‌ سبک‌ خراسانی‌، رنگ‌ و بویی‌ واقع‌گرا و یا بعضاً حماسی‌ دارد. جز برخی‌ از شاعران‌، آن‌ هم‌ در مواردی‌ معدود (که‌ عمدتاً در تغزلات‌ قصاید است‌) به‌ شعر غنایی‌ روی‌ نیاورده‌اند.

انعکاس‌ صریح‌ احوال‌ اجتماعی‌ و زندگی‌ شاعران‌ و وضع‌ دربارها و جریانات‌ سیاسی‌ و نظامی‌، از عمده‌ ویژگی‌های‌ این‌ سبک‌ است‌. و علت‌ این‌ امر واقع‌بینی‌ و آشنایی‌ شاعران‌ با محیط‌ مادی‌ و خارجی‌ و توجه‌ کمتر آنان‌ به‌ عوالم‌ خیالی‌ و اوهام‌ است‌. ۲۱

با این‌ وجود شعر غنایی‌ در این‌ دوره‌ جلوه‌هایی‌ (هر چند اندک‌) دارد. در آثار «رودکی‌» و «شهید بلخی‌»، «عنصری‌»، «فرخی‌ سیستانی‌» و «دقیقی‌» و «رابعه‌ بلخی‌»، جلوه‌هایی‌ از شعر غنایی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد از ویژگی‌های‌ رمانتیسم‌ دراین‌ دوره‌ به‌ جز برخی‌ غزل‌ها و تغزلات‌ غنایی‌ و نیز نمود گرایش‌ به‌ احساس‌ (البته‌ به‌ صورت‌ بسیار محدود)، چیز دیگری‌ نمی‌توان‌ یافت‌.

وامق‌ و عذرا (عنصری‌)، ورقه‌ و گلشاه‌ (عیوقی‌)، ویس‌ و رامین‌ (فخرالدین‌ اسعد گرگانی‌) ۲۲ ، بیشترین‌ نزدیکی‌ را در میان‌ آثار این‌ سبک‌ (خراسانی‌) به‌ رمانتیسم‌ دارند و آن‌ هم‌ به‌ دلیل‌ گرایش‌ به‌ احساسات‌ و داستان‌های‌ عاشقانه‌ آنها است‌.

ما سبک‌ دوره‌ خراسانی‌ را سبکی‌ مبتنی‌ بر واقع‌گرایی‌ می‌شناسیم‌ و رگه‌های‌ وجود برخی‌ از جلوه‌های‌ رمانتیسم‌ درسبک‌ خراسانی‌، به‌ علت‌ جزئی‌ بودن‌ توان‌ دادن‌ رنگ‌ و بویی‌ رمانتیک‌ به‌ آثار این‌ سبک‌ را ندارند. شعر فارسی‌ در این‌ دوره‌ «بنا بر تأثری‌ که‌ از اصل‌ کلی‌ و شایع‌ خردگرایی‌ پذیرفته‌، شعری‌ واقع‌گراست‌. شاعران‌ عهد از دریچه‌ ذهنی‌ اندیشمند و ظاهرین‌ به‌ واقعیت‌های‌ ملموس‌ پیرامون‌ خود نگریسته‌، تصویری‌ واقع‌بینانه‌ از آنها ارائه‌ می‌کنند از این‌ رو، تشبیهات‌ شعر این‌ عصر براساس‌ روابطی‌ محسوس‌ شکل‌ گرفته‌ است‌ ۲۳ ».

همچو لوح‌ زمرد دین‌ گشته‌ است‌

دست‌، همچون‌ صحیفه‌ زرخام‌ ۲۴

□

شد آن‌ زمانه‌ که‌ رویش‌ بسان‌ دیبا بود

شد آن‌ زمانه‌ که‌ مویش‌ بسان‌ قطران‌ بود ۲۵

□

نیلوفر کبود نگه‌ کن‌ میان‌ آب‌

چو تیغ‌ آبداده‌ و یاقوت‌ آبدار ۲۶

منابع‌:

۱ــ اشرف‌زاده‌، رضا رمانتیسم‌، اصول‌ آن‌ و نفوذ آن‌ در شعر معاصر ایران‌، مجله‌ دانشکده‌ ادبیات‌ و علوم‌ انسانی‌ مشهد، شماره‌ اول‌ و دوم‌، سال‌ سی‌وپنجم‌، بهار و تابستان‌: ۱۳۸۱.

۲ــ الیوت‌، تی‌، اس‌؛ برگزیدهٔ‌ آثار در قلمرو نقد ادبی‌ ، ترجمه‌: سید محمد دامادی‌، انتشارات‌ علمی‌، تهران‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۵.

۳ــ تراویک‌، باکنر؛ تاریخ‌ ادبیات‌ جهان‌ (دوره‌ دو جلدی‌)، ترجمه‌: عربعلی‌ رضایی‌ انتشارات‌ فرزان‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۳.

۴ــ جعفری‌ جزی‌، مسعود؛ سیر رمانتیسم‌ در اروپا ، نشر مرکز، تهران‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۵.

۵ــ حافظ‌ شیرازی‌، خواجه‌ شمس‌الدین‌ محمد؛ دیوان‌ اشعار ، براساس‌ نسخه‌ علامه‌ محمد قزوینی‌، قاسم‌ غنی‌، با نگاه‌ به‌ حافظ‌ (به‌ سعی‌ سایه‌)، غزل‌های‌ حافظ‌ (سلیم‌ نیساری‌) دیوان‌ حافظ‌ (پرویز ناتل‌ خانلری‌) و... به‌ اهتمام‌ جهانگیر منصور، ] بی‌جا [ : نشر دوران‌ ] تهران‌ [ ، نشر دیدار: ۱۳۷۸.

۶ــ خاقانی‌ شروانی‌، دیوان‌ اشعار ، مقابله‌ و تصحیح‌ و مقدمه‌ و تعلیقات‌: ضیاء الدین‌ سجادی‌، انتشارات‌ زوار، چاپ‌ پنجم‌: ۱۳۷۴.

۷ــ ذکاوتی‌ قراگزلو، علیرضا؛ گزیده‌ اشعار سبک‌ هندی‌ ، مرکز نشر دانشگاهی‌، تهران‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۲.

۸ــ رجایی‌، نجمه‌؛ آشنایی‌ با نقد معاصر عربی‌ ، انتشارات‌ دانشگاه‌ فردوسی‌ مشهد، چاپ‌ اول‌ ۱۳۷۸.

۹ــ رودکی‌؛ دیوان‌ اشعار ، تنظیم‌ و تصحیح‌ و نظارت‌: جهانگیر منصور، انتشارات‌ ناهید، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۳.

۱۰ــ سعدی‌ شیرازی‌؛ کلیات‌ ، مصحح‌: بهاءالدین‌ خرمشاهی‌، انتشارات‌ دوستان‌، تهران‌، چاپ‌ دوم‌: ۱۳۷۹.

۱۱ــ شفیعی‌ کدکنی‌، محمدرضا؛ ادبیات‌ فارسی‌، از عصر جامی‌ تا روزگار ما ، ترجمه‌: حجت‌الله‌ اصیل‌، نشر نی‌، تهران‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۸.

۱۲ــ ـــــ، ادوار شعر فارسی‌ ، از مشروطیت‌ تا سقوط‌ سلطنت‌، انتشارات‌ توس‌، تهران‌ ۱۳۵۹.

۱۳ــ شمیسا، سیروس‌؛ انواع‌ ادبی‌ ، انتشارات‌ فردوس‌، چاپ‌ سوم‌: ۱۳۷۴.

۱۴ــ ــــــ ــــــ، سبک‌شناسی‌ شعر ، انتشارات‌ فردوس‌، تهران‌، چاپ‌ ششم‌ ۱۳۷۹.

۱۵ــ صائب‌ تبریزی‌؛ دیوان‌ اشعار (دوجلدی‌)، به‌ اهتمام‌ جهانگیر منصور، مؤسسه‌ انتشارات‌ نگاه‌، چاپ‌ اول‌ ۱۳۷۴.

۱۶ــ صبور، داریوش‌؛ آفاق‌ غزل‌ فارسی‌ ، انتشارات‌ پدیده‌: ۱۳۳۵.

۱۷ــ صفا، ذبیح‌الله‌؛ تاریخ‌ ادبیات‌ ایران‌ ، جلد اول‌ (خلاصه‌ جلد اول‌ و دوم‌) انتشارات‌ ققنوس‌، چاپ‌ نهم‌: ۱۳۷۲.

۱۸ــ ــــــ، تاریخ‌ تحول‌ نظم‌ و نثر پارسی‌، انتشارات‌ امیرکبیر، تهران‌، چاپ‌ هشتم‌ ۱۳۵۳.

۱۹ــ عابدی‌، کامیار؛ تنهاتر از یک‌ برگ‌ ، زندگی‌ و شعر فروغ‌ فرخزاد، انتشارات‌ جامی‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۷.

۲۰ــ عراقی‌؛ کلیات‌ ، به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌، انتشارات‌ کتابخانه‌ سنایی‌، چاپ‌ چهارم‌.

۲۱ــ فرخی‌ سیستانی‌؛ دیوان‌ اشعار ، به‌ کوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، انتشارات‌ کتابخانه‌ زوار، چاپ‌ چهارم‌.

۲۲ــ فرشید ورد، خسرو؛ دربارهٔ‌ ادبیات‌ و نقد ادبی‌ ، جلد دوم‌، انتشارات‌ امیرکبیر، تهران‌: ۱۳۶۲.

۲۳ــ کسایی‌ مروزی‌؛ گزیده‌ اشعار ، انتخاب‌ و شرح‌: جعفر شعار، نشر قطره‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۰.

۲۴ــ لنگرودی‌، شمس‌؛ از نیما تا بعد ، جلد دوم‌، ناشر: مؤلف‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۷۰.

۲۵ــ مظفری‌، علیرضا؛ سدهٔ‌ ششم‌ گذر از خردگرایی‌ به‌ احساس‌گرایی‌، مجموعه‌ مقالات‌ همایش‌ سالانه‌ زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌، دانشگاه‌ هرمزگان‌ همایش‌ پنجم‌، گردآوری‌ و تدوین‌: محمد سرور مولایی‌

۲۶ــ ــــ؛ سده‌ هفتم‌، عصر شاعران‌ آسمانی‌ ، مجموعه‌ مقالات‌ همایش‌ سالانهٔ‌ زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌، دانشگاه‌ هرمزگان‌، همایش‌ ششم‌، گردآوری‌ و تدوین‌: محمد سرور مولایی‌.

۲۷ــ ناتل‌ خانلری‌، پرویز؛ هفتاد سخن‌ ، جلد اول‌، شعر و هنر، انتشارات‌ توس‌ چاپ‌ دوم‌: ۱۳۷۷.

۲۸ــ هنرمندی‌، حسن‌؛ بنیاد شعر نو در فرانسه‌ و پیوند آن‌ با شعر فارسی‌ ، انتشارات‌ کتابفروشی‌ زوار، تهران‌، چاپ‌ اول‌: ۱۳۵۰.

پانوشت‌ها:

* کارشناس‌ ارشد ادبیات‌ فارسی‌ فارغ‌ التحصیل‌ از دانشگاه‌ ارومیه‌.

۱- Romantism

۲- William Blake

۳- Samuel taylor Coleridge

۴- Goethe

۵- Hugo

۶- Lamartine

۷- Seillere

۸ــ سیر رمانتیسم‌ در اروپا ، ص‌ ۹۴.

۹ــ همان‌، ص‌ ۹۶.

۱۰ــ همان‌، ص‌ ۹۷.

۱۱- Musset

۱۲ــ بنیاد شعر نو در فرانسه‌ ، ص‌ ۲۸.

۱۳ــ آفاق‌ غزل‌ فارسی‌ ، ص‌ ۴۶.

۱۴ــ همان‌، ص‌ ۶۵.

۱۵ــ همان‌، ص‌ ۶۷.

۱۶ــ همان‌ ص‌ ۷۳.

۱۷ــ انواع‌ ادبی‌، ص‌ ۱۲۴.

۱۸ــ سبک‌شناسی‌ شعر ، سیروس‌ شمیسا، انتشارات‌ فردوس‌، چ‌ ۱،۱۳۷۴، ص‌ ۱۳.

۱۹ــ سبک‌شناسی‌ شعر ، ص‌ ۲۴۵.

۲۰ــ رمانتیسم‌، اصول‌ آن‌ و نفوذ آن‌ در شعر معاصر ایران‌ ، ص‌ ۲۱۵.

۲۱ــ تاریخ‌ ادبیات‌ ایران‌ ، جلد اول‌ (خلاصه‌ جلد اول‌ و دوم‌)، ص‌ ۹۸.

۲۲ــ درباره‌ ادبیات‌ و نقد ادبی‌ ، ص‌ ۷۷۳.

۲۳ــ سده‌ ششم‌، گذر از خردگرایی‌ به‌ احساس‌گرایی‌، ص‌ ۱۰۱.

۲۴ــ فرخی‌ سیستانی‌، دیوان‌، ص‌ ۲۲۷.

۲۵ــ رودکی‌، دیوان‌ ، ص‌ ۱۱۶.

۲۶ــ کسایی‌، دیوان‌ ، ص‌ ۲۶.

۲۷ــ تاریخ‌ تحول‌ نظم‌ و نثر پارسی‌ ، ص‌ ۲۲.

۲۸ــ انواع‌ ادبی‌ ، ص‌ ۱۲۶.

۲۹ــ سده‌ هفتم‌، عصر شاعران‌ آسمانی‌ ، ص‌ ۲۸۳.

۳۰ــ تاریخ‌ ادبیات‌ ایران‌ ، جلد اول‌ (خلاصه‌ جلد اول‌ و دوم‌)، ص‌ ۲۱۷

۳۱- Mikhail yuryevich Lermontov

۳۲- George Gordon Byron

۳۳- Percy bysshe shelley

۳۴- Heinrich Heine

۳۵ــ تاریخ‌ تحول‌ نظم‌ و نثر پارسی‌ ، ص‌ ۸۱۳.

۳۶ــ سده‌ هفتم‌، عصر شاعران‌ آسمانی‌ ، ص‌ ۲۸۵.

۳۷ــ حافظ‌، دیوان‌ ، ص‌ ۱۵۲.

۳۸ــ سعدی‌، کلیات‌ ، ص‌ ۵۲۶.

۳۹ــ عراقی‌، دیوان‌ ، ص‌ ۲۹۹.

۴۰ــ خاقانی‌، دیوان‌ ، ص‌ ۶۱.

۴۱ــ عراقی‌، دیوان‌ ، ص‌ ۱۹۳.

۴۲ــ سعدی‌، کلیات‌ ، ص‌ ۵۰۷.

۴۳ــ ادبیات‌ فارسی‌ از عصر جامی‌ تا روزگار ما ، ص‌ ۲۳.

۴۴- Charles Pievve Baudelaire

۴۵ــ گزیده‌ اشعار سبک‌ هندی‌ ، ص‌ ۱۲.

۴۶ــ صائب‌، دیوان‌ ، جلد اول‌، ص‌ ۱۳۴.

۴۷ــ ادبیات‌ فارسی‌ از عصر جامی‌ تا روزگار ما ، ص‌ ۳۷.

۴۸ــ ادبیات‌ فارسی‌ از عصر جامی‌ تا روزگار ما ، ص‌ ۳۷.

۴۹- Moliere

۵۰- Jean de Lafontaine

۵۱- Reacine

۵۲- Milton

۵۳- Dryden

۵۴ــ سبک‌شناسی‌ شعر ، ص‌ ۳۲۰.

۵۵ــ آشنایی‌ با نقد معاصر عربی‌ ، ص‌ ۲۲۲.

۵۶ــ برگزیده‌ آثار در قلمرو نقد ادبی‌ ، ص‌ ۲۱۵.

۵۷ــ ادوار شعر فارسی‌ ، (انتشارات‌ توس‌ ۱۳۵۹)، ص‌ ۵۴.

۵۸ــ ادوار شعر فارسی‌ ، (انتشارات‌ توس‌، ۱۳۵۹)، ص‌ ۷۲.

۵۹ــ همان‌، صص‌ ۷۴ــ۷۳.

۶۰ــ همان‌، ص‌ ۷۴.

۶۱ــ همان‌، ص‌ ۷۵.

۶۲ــ همان‌، ص‌ ۷۵.

۶۳ــ از نیما تا بعد، ج‌ ۲، ص‌ ۴۹.

۶۴ــ همان‌، صص‌ ۴۹ــ۴۸.

۶۵ــ تنهاتر از یک‌ برگ‌ ، ص‌ ۹۵.

۶۶ــ همان‌، ص‌ ۲۰۲.

حامد رفعت جو

---