پنجشنبه, ۱۱ بهمن, ۱۴۰۳ / 30 January, 2025
بیش متنیت
اصطلاح بیشمتنیت که در نیمه دوم قرن بیستم توسط ژنت مطرح شد به بررسی رابطه متنهای پیشین و پسین میپردازد و با این روش تأثیر متنهای پیشین را در خلق آثار جدید مورد توجه قرار میدهد. بیشک، هیچ متنی بدون تأثیر از متون دیگر شکل نمیگیرد، لیکن دامنه این تأثیرپذیری و چگونگی حصول به آن متفاوت است.
در این مقاله نگارنده تلاش میکند بر اساس یکی از اقسام ترامتنیت ژنتی، یعنی بیشمتنیت، به بررسی قابلیت این مفاهیم در شناخت، تحلیل و نقد آثار هنر ایرانی بپردازد و با تأمل در هنر و نقاشی ایرانی بیشمتنیت در هنر ایرانی و چگونگی تعامل میان متنهای پیشین و پسین را پیگیری و بررسی کند.
بهره گیری از متون گذشته در هنر و نقاشی ایران سابقهای بیشتر از آن زمانی دارد که توسط کریستوا و ژنت مطرح و نظریهپردازی شده است و نقاشان ایرانی به دلایل مختلف به آثار دیگران توجه نشان داده وبا بهرهگیری از آنها به خلق آثار جدید پرداختهاند. لیکن متأسفانه این مباحث در ایران هیچگاه به صورت مدون نگارش نشده و به شکل نظریه مورد تدقیق و توجه قرار نگرفته است که خود ضرورت بازنگری در هنر و نقاشی ایرانی و طرح و استخراج نظریههای هنری و آموزشی را ایجاب میکند. در این نوشتار نشان داده خواهدشد که میتوان از نظریه ها و روشهای فرامنطقهای و نوین برای مطالعه آثار هنری نقاشی بهره گرفت و در صورت لزوم به بومیسازی آنها پرداخت.
الف) بیشمتنیت همانگونی در هنر نقاشی ایرانی
بیشمتنیت همانگونی بر اساس تقلید یا کپیبرداری استوار شده است. به عبارتی، همانگونی هنگامی ایجاد میشود که بیشمتن به طور کامل از پیشمتن برگرفته شده باشد و در آن دخل و تصرفی صورت نگرفته یا تغییرات چنان اندک باشند که به نظر هدفمند و قصدمند نیاید. همانگونی یا تقلید در هنر ایرانی مفهومی متفاوت نسبت به تقلید در دوره معاصر و به ویژه غربی آن دارد و با واژگانی چون مثنیبرداری، رونگاری، نسخهبرداری، مشقکردن، نقلکردن و ... معادل و مترادف گرفته میشود که در کتابهای تاریخ هنر و دیباچهها و تذکرهها بدان اشاره شده است. بهعنوان نمونه در گلستان هنر آمده است: «مولانا مظفر علی شاگرد خوب استاد بهزاد بود. آخر کار را به جایی رسانید که مردم او را قرینه استاد بهزاد میدانستند و سوای تصویر در مثنی برداشتن و تحریر خط اعجاز داشت»
به طور کلی، میتوان گفت هنرمندان به دلایل گوناگون به تقلید کامل یک اثر هنری میپردازند. کارکرد آموزشی، کارکرد تکثیری، مثنیسازی و سرقت هنری از جمله مهمترین این دلایلاند.
۱) کارکرد آموزشی
یکی از اصول اساسی و مراحل مهم در آموزش سنتی هنر به ویژه نقاشی، تقلید است. آموزش نقاشی به شیوه سنتی در ایران از ابتدا به این شیوه بوده است که هنرآموز به قصد فراگیری این هنر، بایستی سالها تحت نظارت و تربیت استاد به تمرین و تقلید محض از آثار او میپرداخت و فقط در پایان دوره فراگیری و بنابر تأیید استاد، میتوانست برخی جزئیات را به شیوه خاص و شخصی خود که متمایز کننده کار او از دیگران بود نقاشی کند. این شیوه تقلیدگرایانه روش مرسوم هر زمان بود، زیرا این باور وجود داشت که تکرار عناصر، رنگ، ترکیببندی و رونگاری از یک اثر باعث میشود که هنرآموز با عناصر مختلف نقاشی و همچنین مجموعهای از سوژهها، نقشها، طرحها و سنت هنری زمانه آشنا شده و با چنین انباشتهای که از تجارب و سنتهای گذشته بهدست آورده، به مرتبه استادی و مرحله آفرینندگی برسد. به این ترتیب، هنرمندان در زنجیرهای قرار میگیرند که ناقل سنت پیشینیان به آیندگان هستند. دیویدجی راکسبره ضمن پژوهش درباره هنر ایرانی مینویسد: «این امر زمینه و بستری را فراهم میآورد که هنرمند در آن میبایست یا میتوانست عمل کند. چنین پیوندی میان هنرور و سنت در نقاشی، خوشنویسی یا شعر پیوندی مستبدانه و زورگویانه نیست.
هنرور در حیطه جهانی از گونهها یا تیپها با حد و مرزی بسته، ولی تدریجاً گسترش یابنده عمل میکرد. تأثیرپذیری از آثار دیگران و تکرار آنها زمینهای را برای سنجش و اندازهگیری کیفیت اجرایی اثر در مقایسه با اجراهای پیشین فراهم میکرد.
اینها فرهنگ نوشتاری تصویری به همپیوستهای پدید میآوردند که آفریننده اثر هنری میتوانست خود را در میانه آن بگنجاند. این تصاویر اقتباسی رشتهای از گونههای کمابیش یکساناند که خود بر سرمشقها و انواع عالیهای که پیش از آنها جایگیر گشته و با ظرافت تمام بازنگاری شدهاند، استوارند». در دوره صفویه و با افزایش نفوذ غربیان، نقاشان ضمن فاصله گرفتن از تصویرگری کتاب به کپیکردن استادانه از آثار اروپاییان پرداختند که حتی به تقلید محض نیز منجر میشد و تحت تأثیر اروپاییان، هنر اروپایی نیز به عنوان پیشمتن مورد توجه هنرمندان قرار گرفت. در حالیکه تا پیش از آن، هنرمندان و هنروران پیشمتن تصویری خود را از میان آثار استادان ایرانی و در موارد اندک از نقاشیهای چینی انتخاب میکردند.
کپی برداری از آثار دیگران به عنوان شیوهای برای آموزش در میان نقاشان معاصر نیز ادامه یافته است. لذا، میتوان کپیهای دقیقی را از نقاشیهای اروپایی شاهد بود که توسط هنرمندان معاصر ایرانی تهیه شده است.
در این مورد میتوان به کپیبرداری دقیق علیمحمد حیدریان از آثار نقاشان بزرگی چون رافائل یا شیشکین اشاره کرد که در این تصاویر ظرایف و جزئیات نقاشیها به گونهای کپی برداری شده است که تشخیص اصل از بدل را دشوار میکند.
۲) کارکرد تکثیری
کپی کردن یک متن یا اثر هنری به خصوص در زمانی که امکان چاپ و تکثیر چون اکنون فراهم نبود، یکی از مهمترین کارکردهای تقلید هنری، در گذشته بوده است.
۳) مثنی سازی
مثنیسازی نیز از روشهایی است که از گذشته برای رونگاری و تکثیر یک اثر یا یک نسخه ارزشمند در تعداد خیلی محدود مثلاً یک یا دو نمونه استفاده میشد .این کار با چنان دقتی انجام میشد که تشخیص اصل از بدل به دشواری انجام می شود. در این رابطه میتوان به مثنیسازیهای دقیقی که به دستور شاهان از برخی آثار و یا کتابهای نفیس و هنری مثل شاهنامه در دوران مختلف انجام میشده است، اشاره کرد.
۳) سرقت هنری
از گذشته تاکنون، آثار هنری به دلیل ارزش بالای آنها، همواره مورد تقلید و نیز سوء استفاده شیادان و سارقان هنری قرار گرفتهاند و این مسئله در همه فرهنگها با شدت و ضعف وجود داشته است.
ب) بیشمتنیت دگرگونی در نقاشی ایرانی
قسم دوم بیشمتنیت یا برگرفتگی متنی، دگرگونی است که برخلاف همانگونی، بر پایه تغییرات استوار شده است و تغییرات از کم تا خیلی زیاد را شامل میشود. به عبارتی، در این حالت اثر جدید هم دارای بخشهایی ازپیشمتن است که به صورت تقلیدی حضور دارند و هم بخشهایی که دستخوش تغییرات شدهاند. ترجمه یا انتقال مفاهیم یک نظام نشانهای به نظامی دیگر از دلایل دگرگونی است. دگرگونیها گاهی نیتمحور و هدفمند وگاهی با توجه به تغییر نظام نشانهای اجتنابناپذیرند زیرا نمیتوان متن شعری را بدون تغییر از نظامی به نظام دیگر ترجمه کرد و تغییر و دگرگونی در این ترجمه ناگزیر اتفاق خواهد افتاد. البته دامنه تغییرات میتواند از خیلی کم تا خیلی زیاد متفاوت باشد. دگرگونگی یک اثر در دو سطح کمی و کیفی قابل بررسی است و انواع گوناگونی دارد. از دیدگاهی این دگرگونی را میتوان به سه بخش شکلی، موضوعی و مضمونی تقسیم کرد.
۱) دگرگونی شکلی
اگر دگرگونی در صورت و شکل و عناصربصری اثر هنری رخ داده باشد، دگرگونی شکلی است که خود دارای چند قسم میباشد:
▪ گسترش: اگر یک موتیف و به طور کلی یک عنصر در پیشمتن وجود داشته باشد و در بیشمتن گسترش یابد و جزئیات و شاخ و برگ بیشتری به آن افزوده شود، در این صورت دگرگونی بر اساس گسترش خواهد بود.
▪ افزایش: هنگامی که عنصری در پیشمتن نبوده، ولی در بیشمتن اضافه شده باشد، دگرگونی افزایشی صورت گرفته است.
▪ کاهش: بر عکس گسترش، اگر یک عنصر در پیشمتن وجود داشته باشد، ولی در اثر پسین بخشهایی از آن کم شده باشد، در این صورت دگرگونی بر اساس کاهش خواهد بود.
▪ حذف: چنانکه یک یا چند عنصر پیشمتن در بیشمتن حاضر نباشد، در این صورت حذف صورت گرفته است.
▪ جابهجایی: گاهی بیشمتن همان عناصر پیشمتن را در ترکیبی نوین و تغییر یافته ارائه میدهد، از آن به عنوان دگرگونی از گونه جابهجایی یاد میشود. بنابراین، در جابهجایی برخلاف دیگر گونههای دگرگونی نه چیزی حذف میشود و نه چیزی اضافه میشود، بلکه همان عناصر جابهجا میشوند.
▪ ترکیبی: در بیشتر موارد، دگرگونی به صورت ترکیبی انجام میشود. در این صورت دو یا چند نوع دگرگونی که به آن اشاره شد با هم در ترکیب جدید اعمال میشود.
۲) دگرگونی موضوعی
بارزترین نوع دگرگونی را میتوان در تغییر عنوان جستوجو کرد. هنرمندان عنوان یک اثر را به هنگام برگرفتگی تغییر میدهند و عنوانی متفاوت برای آن برمیگزینند. به عنوان مثال، میتوان به اثر «بهیاد شهیدان» کاتوزیان که از «مجسمه» پییتا میکلآنژ برگرفته شده است، اشاره نمود.
۳) دگرگونی مضمونی
دگرگونی مضمونی از مهمترین و متنوعترین دگرگونیها قلمداد میشود و بیشترین و اساسیترین دگرگونیها در همین عرصه انجام میپذیرد. شاید بتوان گفت اصلیترین دلیل و علت دگرگونی تغییر در نگرش مضمونی است. دگرگونی مضمونی نیز در سطوح مختلف در اثر مشاهده میشود. مانند تغییر در فرهنگ (ترافرهنگی) از پیش متن به بیش متن و یا تغییر در ملیت (تراملّی)، تغییر در زبان (ترازبانی) و ... برای توضیح بیشتر باید گفت در حالت دگرگونی ترافرهنگی، هنرمند پیشمتن خود را از دیگر فرهنگها و تمدنها برمیگیرد. با توجه به اینکه فرهنگ یکی از عوامل تأثیرگذار در شکلگیری اثر هنری است و به همین دلیل همواره برگرفتگی یک اثر از فرهنگ دیگر با دگرگونیهای متعددی همراه است.
سردبیر فصلنامه «پژوهشنامه فرهنگستان هنر» و عضو گروه پژوهشی هنر تطبیقی فرهنگستان هنر
پینوشت:
۱ .مکتوب حاضر گزیدهای ویرایش و تلخیص شده از مقاله مفصل و جامع نگارنده است که در همایش «پژوهشهای تطبیقی هنر ؛رویکردها و روشها» ارائه شده است.
۲. منابع در دفتر روزنامه موجود است.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست