حضور پرقدرت دولت

برخی طرح هایی كه در دهه اخیر در كشور اجرا شده است, ناشی از عدم درك واقعیت ها است نسخه های پیچیده شده برای مسكن توسط دولت كه بعضا ً با حمایت نهادهای بین المللی همچون بانك جهانی نیز همراه بوده است, بیشتر ناشی از بررسی تطبیقی با وضعیت فعلی كشور های پیشرفته است كه به طور كامل بحران مسكن را پشت سر گذاشته اند

برخی طرح هایی كه در دهه اخیر در كشور اجرا شده است، ناشی از عدم درك واقعیت ها است. نسخه های پیچیده شده برای مسكن توسط دولت كه بعضا ً با حمایت نهادهای بین المللی همچون بانك جهانی نیز همراه بوده است، بیشتر ناشی از بررسی تطبیقی با وضعیت فعلی كشور های پیشرفته است كه به طور كامل بحران مسكن را پشت سر گذاشته اند. با توجه به این موضوع، سیاست های تأمین مسكن در كشورهای مختلف متفاوت است. علاوه بر برنامه كشورهای پیشرفته اروپایی در قبال تأمین مسكن شهروندان، با نگاهی به برنامه كشورهای سوسیالیستی- كه بر پایه حق برابر همه، در تأمین اجتماعی است- حق داشتن مسكن مناسب از جایگاه ویژه ای در نظام برنامه ریزی این كشورها برخوردار است و دولت به طور مستقیم مسئولیت تامین مسكن شهروندانش را به عهده می گیرد.

البته در كشورهای سوسیالیستی به علت اینكه دولت مسئول توزیع درآمد است، مالكیت خصوصی، به طور گسترده وجود ندارد و برنامه ریزی مسكن را دولت انجام می دهد و مردم یا سرمایه گذاران خصوصی، نقش خاصی در این برنامه ریزی ندارند و اگر در كشورهایی چون كوبا، مالكیت خصوصی نیز تا حدی وجود داشته باشد، دولت همچنان حضور مالكیتی و حاكمیتی خود را در این عرصه حفظ كرده است.ذكر این نكته ضروری است كه تفكر مالكیت دولت، تا حد زیادی پس از فروپاشی شوروی سابق از بین رفت و كشورهای سوسیالیستی، امروزه تلفیقی از مالكیت دولتی و خصوصی را ارائه كرده اند.

در این مقاله برآنیم كه مسأله تأمین مسكن در كشورهای سوسیالیستی را با نگاه ویژه حضور دولت در این بخش و در زمان بحران مسكن در این كشورها و چگونگی حل این بحران و اهرم های مورد استفاده در این كشورها مورد بررسی قرار دهیم.

●شوروی؛ مسكن برای شهروندان

جمعیت اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۲ و پیش از تقسیم به جمهوری های مستقل و مجزا، حدود ۲۸۹میلیون نفر بود كه با تراكم نسبی ۱۲نفر در هر كیلومتر مربع در آن پراكنده بودند و این تراكم در بخش اروپایی و حاصل خیز آن به بالاترین حد خود می رسید. جمعیت شهرنشین این كشور در سال ۱۹۶۵ معادل ۵۲درصد بوده كه در سال ۱۹۹۰ و قبل از فروپاشی، این رقم به ۶۶درصد كل جمعیت رسیده بود.

اصول اساسی دولت در تأمین مسكن، طی سال های ۱۹۱۷ تا ۱۹۵۵

پس از روی كارآمدن حكومت سوسیالیستی در انقلاب اكتبر سال ۱۹۱۷ دولت شوروی در راستای تأمین اجتماعی مورد نظر سوسیالیست ها، با شعار حق مساوی مسكن برای همگان، مسئولیت تأمین مسكن شهروندان را با اصول زیر به عهده گرفت:

- دولت، تأمین مسكن را تنها برای افرادی كه كار می كنند، برعهده می گیرد.

- مسكن افرادی كه شاغل نیستند، توسط دولت مصادره می شود.

- تمام اشخاصی كه كار می كنند، حق برابر برای برخورداری از مسكن دارند.

-واحدهای مسكونی اشتراكی، راه حل صحیح برای مسأله مسكن است.

این اصول از سال ۱۹۱۷ تا ۱۹۵۵ حاكم بودند.

●بحران در بخش مسكن

با وجود محدودیت شدیدی كه در مورد تأمین مسكن- با توجه به اصول اساسی ذكرشده _ وجود داشت، اندیشه توزیع متمركز مسكن توسط دولت، به دلیل اینكه مسكن كافی وجود نداشت، به اجرا در نیامد و تنها مصادره مسكن متعلق به «غیركاركنان» یعنی مالكان زمین، كارخانه دارها و... و اعلام آنها جزو اموال عمومی به طور كامل اجرا شد؛ از طرفی جنگ های داخلی نیز شرایط سكونت را همچنان دشوار كرده بود، به طوری كه سطح سرانه مسكونی از ۴۵/۶متر مربع در سال ۱۹۲۳ به ۸۲/۴متر مربع در سال ۱۹۳۳ رسید.

در سال ۱۹۲۷ سرانه سطح مسكونی برای هر فرد به شرح ذیل بود:

- ۵تا ۶ متر مربع برای كارگران

- ۶تا ۹ متر مربع برای كارمندان

- ۷/۶متر مربع برای پیشه وران

- ۱/۷متر مربع برای غیركاركنان

- ۹/۱۰متر مربع برای افراد با شغل آزاد

عواملی همچون سطح بسیار پایین تكنولوژی، تغییر الگوی مسكن از مسكن تك خانوار به بلوك مسكونی اشتراكی(كه مشكلات و معضلات بسیاری را از نظر اجتماعی و فرهنگی در پی داشت)، توزیع بودجه برای ساختمان سازی مطابق با برداشت مفهوم «خیابان اصلی و مجموعه نمادین» از محیط مسكونی(معماری نمادین)، جنگ های داخلی، جنگ جهانی دوم كه باعث تخریب ۱۷۱۰ شهر و شهرك شد و ۲۵ میلیون نفر بی خانمان در پی داشت، حق مسكن فقط برای كاركنان و ... همگی باعث شد تا در دهه ۱۹۵۰ كشور شوروی با كمبود شدید مسكن مواجه شود كه این بحران به صورت فاجعه ای عظیم، حكومت و كارآمدی آن را تهدید می كرد.

تغییر راهبردها و اصول اساسی دولت در فاصله سال های ۱۹۵۶ تا ۱۹۸۹ در این دوره اصول و مواضع سال های ۱۹۱۷ تا ۱۹۵۵ به طور قابل ملاحظه ای مورد بازنگری جدی قرار گرفت و بسط و تكامل یافت.

راهبردهای جدید مسكن در این دوره بدین شرح است:

▪ دولت، مسكن تمام شهروندان را تأمین می كند (اعم از كاركنان و غیركاركنان).

▪ هر خانوار حق دارد در یك آپارتمان یا خانه سكونت داشته باشد(بدین معنا كه الگوی اشتراكی مسكن كنار گذاشته شود).

▪مسكن، رایگان اما در مالكیت دولت باقی می ماند.

با تغییر راهبردها در بخش تأمین مسكن، دولت شوروی در دو جهت گام برداشت؛ یكی كم كردن هزینه تولید و دیگری صنعتی كردن جریان تولید.

آخرین تجدید نظر در قوانین مسكن هم با توجه به تغییر راهبردها در سال ۱۹۷۱ انجام شد كه استانداردهای ۱۰گانه در جهت تأمین مسكن با كیفیت بالا و استفاده از سرمایه گذاری دولتی، شهرداری ها و بخش خصوصی ارائه شد. با تغییرات اعمال شده، از سال ۱۹۵۶ و در مجموع طی ۳۰سال، بیش از یكصد میلیون متر مربع زیربنای واحد مسكونی در كل شوروی در هر سال ساخته شد كه سالانه معادل ۲ تا ۲/۲ میلیون آپارتمان بوده است. همچنین ۷۵درصد از آپارتمان ها با بودجه دولت و ۲۵درصد با بودجه مزارع جمعی (كالخوزها) و كمك های فردی ساخته شدند.

در سال ۱۹۵۵ دولت، تولید انبوه «قطعات پیش ساخته» را برای ساختمان سازی آغاز كرد. این قطعات با تحقیقاتی كه صورت گرفته بود، به عنوان «اولین نسل پیش ساخته ها» نام گرفت (ایجاد راهكار جدید براساس تمركز بر سیاست های اتخاذ شده) با استفاده از این قطعات و تنوع دادن به طرح های آن منجر به رشد قابل ملاحظه ای در صنعت ساختمان سازی شوروی شد. نكته ای كه در مرحله ساخت مورد توجه قرار گرفت پهناوری شوروی سابق و تنوع اقلیمی آن بود كه با توجه به اقلیم مورد نظر، انواع استانداردها و سازه های مختلف تعریف شد. در سال۱۹۶۰ بخش مسكن ۷/۳۱درصد كل سرمایه گذاری در صنایع ساختمانی، یعنی ۸/۱۴درصد بودجه ملی را به خود اختصاص داد و رفته رفته با تأمین واحدهای مسكونی، این ارقام در سال۱۹۸۷ به

۶/۱۳ درصد كل سرمایه گذاری در بخش ساختمان و ۸/۷ درصد بودجه ملی كاهش یافت.(كمبود مسكن جبران شد و این بخش از حالت بحران خارج شد و سرمایه گذاری در بخش مسكن، فقط برای خانوارهای جدید صورت گرفت). لازم به ذكر است كه اجاره بهای دریافتی از ساكنان واحدهای مسكونی اجاره ای، حدود یك سوم مخارج دولت در ساخت و نگهداری این واحدها را تأمین می كرد و بودجه ای كه به مسكن اختصاص داده می شد، ۵۰درصد بیش از بودجه دفاعی كشور شوروی بود. در اوایل دهه،۸۰ حدود ۶/۸۳میلیون خانه یا آپارتمان در شوروی وجود داشت كه ۸/۸۱ میلیون خانوار در خانه ها و آپارتمان هایی كه استیجاری یا متعلق به خودشان بود، ساكن بودند.

●مدیریت تأمین مسكن

قوانین مسكن در شوروی به صورت متمركز و یكپارچه توسط دولت مركزی و در كمیته های ساختمان آن از قبیل كمیته دولتی ساختمان، كمیته ساختمان سازی شهری و معماری تدوین شده و در سراسر كشور و تنها با تغییر و تعدیل كم و در حد استفاده از كدهای ساختمانی محلی اعمال می شد. در بخش ساخت مسكن نیز مدیریت تأمین مسكن به عهده مسئولان حكومت های محلی و از طریق شوراهای محلی مسكن و به نمایندگی از دولت بود. بعد از دولت، تعاونی های مسكن اعم از كارگری و مزارع جمعی(كالخوزها) كه از مدیریت های جزء مسكن بودند به ساخت مسكن اقدام می كردند. طبق آمار موجود تا سال۱۹۸۱ حدود ۲۴ هزار تعاونی مسكن در شوروی وجود داشته است. البته ذكر این نكته ضروری به نظر می رسد كه تعاونی ها و بخش خصوصی در بخش مسكن به خاطر حضور پررنگ دولت در این عرصه، درصد كمی را در ساخت مسكن به خود اختصاص می دادند. در خصوص نحوه تصرف نیز ۲/۷۷ درصد مالكیت دولتی مسكن و سهم ۷درصدی تعاونی ها در سال۱۹۸۵ به ۷/۵۴درصد مالكیت دولتی، ۷/۳ درصد سهم تعاونی و ۳۹ درصد تصرف ملكی شخصی در سال ۱۹۸۹ رسید.

---