گاهشمـاری ایـرانی

گفت وگو با مهندس علی اکبر نیری, کارشناس مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران

تقویم یا گاهشمار ایرانی از قدیمی‌ترین تقویم‌های دنیاست که بیش از ۱۲۰ سال از عمر آن می‌گذرد. یکی از ویژگی‌های مشترک همه تقویم‌ها، اختصاص‌دادن اسامی خاص به روزها، هفته‌ها و ماه‌های مختلف سال است. علاوه بر این، همه گاهشمارها تابع دوره‌های گردش طبیعی است که از آن به عنوان معیاری برای تقسیم‌بندی زمان به واحدهای کوچک‌تر استفاده می‌شود.

پیش از این که حرکت زمین به دور خورشید به عنوان مبنای تنظیم تقویم مورد استفاده قرار گیرد، از دوره گردش ماه به عنوان مبنا استفاده می‌شد که با مشکلات و کاستی‌های متعددی روبه‌رو بود. از این رو در زمان ملکشاه سلجوقی تقویم جلالی بر اساس چرخش زمین به دور خورشید تنظیم شد. تقویم هجری شمسی، تکامل یافته تقویم جلالی است که ویژگی اختصاصی آن را می‌توان برابری طول سال با تقویم طبیعی دانست. محاسبه دقیق لحظه تحویل سال نو و در نظر گرفتن لحظه تحویل سال نو به عنوان مبدأ تنظیم گاهشمار هجری شمسی موجب شده است این تقویم به عنوان دقیق‌ترین در سطح دنیا شناخته شود. با مهندس علی‌اکبر نیری، کارشناس مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران درباره روش محاسبه لحظه تحویل سال نو و گاهشمار ایرانی گفت‌وگو کرده‌ایم که شما را به خواندن آن دعوت می‌کنیم.

گاهشمار ایرانی بر چه مبنایی تنظیم می‌شود؟

در تقویم یا گاهشمارهای خورشیدی مانند گاهشمار ایرانی که به عنوان گاهشمار هجری خورشیدی (شمسی)‌ از آن نام برده می‌شود، چرخش زمین به دور خورشید مبنای کار است. بر همین اساس که زمین به دور خورشید حرکت می‌کند، می‌توانیم تصور کنیم این خورشید است که به دور زمین حرکت می‌کند. در گردش یکساله خورشید به دور زمین، خورشید در موقعیت‌های مختلفی قرار می‌گیرد. در حقیقت خورشید از میان ستاره‌های مختلف عبور می‌کند. برای مثال اسامی ماه‌های مختلف مانند حمل، جوزا یا سرطان، همان مکان‌هایی است که خورشید از بین آنها عبور می‌کند. در این مسیری که به نظر می‌رسد خورشید در آسمان می‌پیماید، در موقعیت‌های مکانی مختلف، ویژگی‌های مختلف آن مانند بعد و میل تغییر می‌کند. این دو پارامتر در ستاره‌های دیگر به طور تقریبی ثابت است. ما به همه ستاره‌ها پارامترهایی مانند بعد و میل را نسبت می‌دهیم. خورشید در حین عبور از هر صورت فلکی، بعد و میل آن نقطه را به خود می‌گیرد. در واقع میل خورشید دائم تغییر می‌کند. آنچه طول روز و شب را تعیین می‌کند، همین پارامتر میل خورشید است. میزان میل خورشید نشان‌دهنده این است که خورشید چقدر بالاتر یا پایین‌تر از استوای سماوی است. اول سال یعنی اول فروردین ماه و اول پاییز یعنی روز اول مهر ماه، میل خورشید برابر با صفر است و خورشید به ترتیب در نقطه اعتدال بهاری و پاییزی قرار دارد. به عبارت دیگر، خورشید روی استوای سماوی قرار دارد. استوای سماوی بزرگ‌شده استوای زمین است. در اعتدال بهاری و پاییزی، خورشید به استوای زمین عمود می‌تابد. به این ترتیب خورشید به نقاطی که روی استوای زمین قرار دارد، عمود است. در این لحظه میل خورشید صفر و طول روز و شب با هم برابر است. به عبارت دیگر بین شب و روز اعتدال وجود دارد. از اول فروردین با گذشت هر روز، میل خورشید بتدریج افزایش پیدا می‌کند تا این که در تابستان میل خورشید به بیشترین مقدار یعنی ۵/۲۳ درجه می‌رسد. در این وضعیت، خورشید به نقاطی که عرض جغرافیایی آنها ۵/۲۳ درجه است؛ عمود می‌تابد. بیشترین میزان میل خورشید ۵/۲۳ درجه است. یعنی در تهران که در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه قرار دارد هیچ گاه خورشید عمود نمی‌تابد؛ چراکه هیچ‌گاه میل خورشید به ۳۶ درجه نمی‌رسد. زمانی که میل خورشید به ۵/۲۳ درجه می‌رسد در نیمکره شمالی بیشترین زمان روز و کمترین زمان شب را تجربه می‌کنیم. این نقطه انقلاب تابستانی است. اول دی ماه نیز انقلاب زمستانی است. در انقلاب زمستانی میل خورشید به ۵/۲۳ـ درجه می‌رسد. در این شرایط شب طولانی‌تر و روز کوتاه‌تر می‌شود. عبور خورشید بین ستاره‌ها و چرخش آن به دور زمین موجب می‌شود میل خورشید در تغییرات دائمی باشد و این موجب به وجود آمدن فصل‌های مختلف می‌شود.

لحظه تحویل سال نو چگونه محاسبه می‌شود؟

در گاهشماری خورشیدی مختلف، زمانی به عنوان آغاز یا شروع سال جدید در نظر گرفته می‌شود که قرار دادی است، اما در گاهشمار ایرانی، لحظه اعتدال بهاری که میل و بعد خورشید صفر است، به عنوان نقطه شروع سال یا همان لحظه تحویل سال در نظر گرفته می‌شود.

چرا در گاهشمار ایرانی هم با وجود دقیق بودن، لحظه تحویل سال نو در سال‌های مختلف تغییر می‌کند؟

طول سال ۳۶۵ روز کامل نیست. بلکه ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه است. به همین دلیل هر سال، لحظه تحویل سال حدود ۵ ساعت و ۴۹ دقیقه به جلو می‌رود. اگر اختلاف لحظه تحویل سال دو سال متوالی به طور دقیق ۶ ساعت باشد، هر سال ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است. به این ترتیب هر چهار سال یک بار، باید یک روز به عنوان روز آخر سال به ۳۶۵ روز سال اضافه شود و سال کبیسه داشته باشیم. بجز سال‌های کبیسه همه سال‌ها ۳۶۵ روزه است، اما لحظه تحویل سال در گاهشمار ایرانی دقیق محاسبه می‌شود. بنابراین هر چهار سال یکبار، یک روز به مجموع روزهای سال اضافه می‌شود که این ساعت‌های کسری را جبران می‌کند.

چرا همیشه روزی که در آن سال تحویل می‌شود، روز آغاز سال جدید نیست؟

قاعده‌ای به نام قاعده نوروز تحویلی وجود دارد که می‌توان از آن به عنوان قاعده نانوشته نام برد. از سال ۱۳۰۴ تقویم ایرنی جنبه قانونی پیدا کرد و مجلس شورای ملی مصوبه‌ای را اعلام کرد که بر اساس آن تقویم هجری شمسی به رسمیت شناخته شد. در مصوبه مجلس قاعده نوروز تحویلی آورده نشده است، اما از سال ۱۳۰۴ تا امروز برای تعیین روز اول فروردین ماه بر اساس قاعده نانوشته عمل می‌شود. به عبارت دیگر چگونگی محاسبه شروع سال یا تعیین نخستین روز فروردین نوشته نشده است. بر اساس این قاعده نانوشته، اگر لحظه تحویل سال، در نصف‌النهار استاندارد ایران در عرض جغرافیایی ۵/۵۲ درجه یا در شهر تهران، قبل از ساعت ۱۲ظهر اتفاق بیفتد، آن روز اول فروردین سال جدید است، اما اگر لحظه تحویل سال نو بعد از ساعت ۱۲ ظهر باشد،‌ روز بعد نوروز خواهد بود. با توجه به این که این قاعده، یک قانون نانوشته است می‌توان از ساعت ۱۲ ظهر یا اذان ظهر به عنوان مبنا استفاده کرد. اگر لحظه تحویل سال بعد از ساعت ۱۲ یا اذان ظهر باشد، آن روز آخرین روز سال قبلی است. امسال نیز با توجه به این که لحظه تحویل سال بعد از ظهر است، روزی که تحویل سال در آن اتفاق می‌افتد روز ۳۰ اسفند است و روز بعد از آن نخستین روز فروردین خواهد بود.

پس به این ترتیب هر چهار سال یکبار یک سال کبیسه داریم.

اگر طبق قاعده نانوشته عمل کنیم، بدون هیچ نگرانی سال‌های کبیسه خود به خود مشخص می‌شود. یعنی زمان تحویل سال تقویم را تنظیم می‌کند. اگر یک سال ۳۶۵ روز و ۶ ساعت باشد هر چهار سال یکبار یک سال کبیسه داریم، اما در حقیقت یک سال ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه است. بنابراین کبیسه‌ها چهار یا پنج ساله است، یعنی گاهی پنج سال طول می‌کشد تا مجموع این ساعت‌های اضافی برابر با یک روز باشد. اگر بخواهیم سال‌های کبیسه بعدی را اعلام کنیم باید محاسباتی انجام دهیم. تقویم میلادی یا گرگورین هم یک گاهشمار خورشیدی است، اما قاعده کبیسه در آن ساده‌تر است. سال‌های کبیسه بر اساس یک قاعده از پیش نوشته شده تعیین می‌شود. بر این اساس تصویب شده است سال‌هایی که مضربی از عدد چهار است سال کبیسه است. اگر سالی دو صفر داشته باشد کبیسه نیست مگر این که اگر دو صفر آن را حذف کنیم، دو رقم باقیمانده به چهار قابل تقسیم باشد.

آیا ممکن است سالی در تقویم میلادی کبیسه باشد، اما در گاهشمار ایرانی کبیسه نباشد؟

بله. درحقیقت سال‌های میلادی و هجری شمسی با هم تطابق کامل ندارد. اما سال ۱۳۹۱ که سال کبیسه است با سال کبیسه ۲۰۱۲ میلادی مطابقت داشت. گاهی در این زمینه بین تقویم میلادی و شمسی اختلاف وجود دارد. به همین علت همیشه روز اول فروردین بیست و یکم ماه مارس نیست. بر اساس این قاعده از پیش نوشته‌شده برای تقویم میلادی می‌توان تعیین سال کبیسه را به دانش‌آموزان هم آموزش داد. به این ترتیب از همین حالا می‌توان سال‌های کبیسه را در تقویم میلادی پیش‌بینی کرد، اما این تقویم به اندازه گاهشمار ایرانی دقت ندارد. قاعده نوروز تحویلی، پیش‌بینی سال‌های کبیسه در گاهشماری را ایرانی را با مشکل مواجه کرده است، اما این گاهشماری از همه گاهشماری‌های دنیا دقیق‌تر است.

چرا تقویم ایرانی دقیق‌ترین گاهشماری است؟

گاهشماری ایرانی از این نظر که در اَن لحظه تحویل سال نو با روز اول فروردین تطابق دارد یکی از دقیق‌ترین تقویم‌هاست. بیشترین اختلاف لحظه تحویل سال با روز اول فروردین ۱۲ ساعت است. پیش از گاهشماری گرگورین، سال میلادی بر مبنای گاهشمار ژولینی تعیین می‌شد. بر اساس این گاهشماررا هر چهار سال یک بار، سال کبیسه بود. پس از گذشت ۱۲۰۰ سال آنها متوجه شدند در تقویمشان ده روز اختلاف نسبت به تقویم طبیعی دیده می‌شود؛ بنابراین سال ۱۵۸۲ میلادی منجمان سراغ پاپ گرگور سیزدهم رفتند و درباره تقویم تصمیم گیری کردند. پاپ دستور داد آن روز به جای پنجم اکتبر پانزدهم اکتبر اعلام شود. به این ترتیب آنها مجبور شدند به دلیل اشکالی که در تقویم میلادی پیش آمده بود ده روز را از تقویمشان حذف کنند تا گاهشمار میلادی با طبیعت هماهنگ شود. بر اساس قاعده‌ای که برای تقویم میلادی در نظر گرفته‌شده، تقویم آنها هر ۳۳۰۰ سال یک روز اختلاف دارد، اما گاهشماری ایرانی هیچ‌گاه با چنین مشکلاتی روبه‌رو نمی‌شود.

فرانک فراهانی‌جم