صحیفه عسكریّه

آنچه از دعاهای منقول از امامان شیعه به دست ما رسیده است, منبعی مطمئن و غنی برای شناخت تعالیم عرفانی و توحیدی امامان معصوم و ذخیره فرهنگی ارزشمندی برای بشریت است

●ادعیه؛ میراث معنوی امامان علیهم‏السلام

آنچه از دعاهای منقول از امامان شیعه به دست ما رسیده است، منبعی مطمئن و غنی برای شناخت تعالیم عرفانی و توحیدی امامان معصوم و ذخیره فرهنگی ارزشمندی برای بشریت است.

در كتب سیره و شرح حال امامان، دعاهایی از آن بزرگواران نقل شده است. برخی از عالمان و پژوهشگران نیز به گردآوری این ادعیه و تدوین «صحیفه»های ائمه علیهم‏السلام پرداخته‏اند و این، جدا از «صحیفه سجادیه» است كه ماجرایی ویژه و مستندی خاص دارد.

از سوی مؤسسه «الامام المهدی» ـ در قم، به سرپرستی استاد سیّد محمدباقر ابطحی اصفهانی ـ مجموعه‏ای شش جلدی تحقیق، تدوین و نشر یافته كه حاوی دعاهای چهارده معصوم علیهم‏السلام است. جلد ششم این مجموعه، دعاهای امام رضا تا امام مهدی علیهم‏السلام را در بردارد. بخش خاص به امام یازدهم، عنوان «الصحیفهٔ العسكریّهٔ، الجامعهٔ الادعیهٔ الحادی عشر من الائمّهٔ، الامام الحسن بن علی العسكری» را بر پیشانی خود دارد كه حاوی ۵۱ دعای كوتاه و بلند از آن امام همام است.

در این نوشته، مروری گذرا به این ادعیه نورانی داریم، تا از گلگشت در این بوستان عرفان و معنویت، مشام جان را معطر سازیم و از میراث معنوی اهل بیت علیهم‏السلام بیشتر بهره‏مند گردیم.

●نگاهی اجمالی

در آغاز، مروری بر دعاهای منقول از امام حسن عسكری علیه‏السلام داریم، تا با دورنمایه، مناسبت‏ها و جایگاه‏های این دعاها آشنا شویم:

۱. دعای امام در تسبیح خدا،

۲. دعای او در ستایش خداوند،

۳. دعای او در حمد خدا به خاطر دیدن فرزندش،

۴. صلوات او بر پیامبر و یكایك جانشینانش،

۵. دعای او برای درخواست حاجت،

۶. دعا برای حاجت‏طلبی از آستان پروردگار،

۷. دعا برای قضای حوائج پس از نماز،

۸. دعا برای طلب روزی و طول عمر،

۹. دعا در احتجاب و پناهندگی به حرز الهی،

۱۰. دعا در احتجاب و پناه‌جویی به خدا،

۱۱. دعا برای حرز و ایمنی،

۱۲. دعا در پرهیز از وسوسه‏های شیاطین،

۱۳. دعای مظلوم علیه ظالم،

۱۴. استعاذه از شرّ دشمنان،

۱۵. تعویذ برای درمان تب،

۱۶. تعویذ برای سر درد،

۱۷. دعا برای درمان تب نوبه،

۱۸. دعای روز سوم شعبان،

۱۹. دعا در ماه رمضان،

۲۰. دعا در تعقیب نماز صبح،

۲۱. دعا هنگام صبح،

۲۲. دعای صبح و عصر،

۲۳. دعا برای ورود به مسجد،

۲۴. دعای دیگری برای ورود به مسجد،

۲۵. دعای قنوت،

۲۶. دعای دیگری برای قنوت،

۲۷. دعا پس از فراغت از نماز،

۲۸. دعا برای مشكلات در راه سفر،

۲۹. دعا هنگام غذا خوردن،

۳۰. دعا در ذكر حاملان عرش،

۳۱. دعای توسّل حضرت موسی علیه‏السلام به محمد و خاندانش علیهم‏السلام،

۳۲. دعای دیگر حضرت موسی علیه‏السلام،

۳۳ ـ ۳۷. دعاهای دیگر توسل حضرت موسی علیه‏السلام به پیامبر و عترت او علیهم‏السلام،

۳۸. دعای او در مناجات امیرمؤمنان علیه‏السلام،

۳۹ ـ ۴۹. دعاهای او درباره اشخاص گوناگون همچون: اسحاق بن اسماعیل، اشجع، عیسی بن صبیح و محمد بن علی بن ابراهیم، (و ده جمله كوتاه دعایی)،

۵۰. دعا برای ساعت یازدهم روز،

۵۱. دعا برای توسل به امام عسكری علیه‏السلام در ساعت یازده.

همچنان كه اشاره شد، تعدادی از این دعاها كوتاه و یك سطری است، بخشی نیز بلند و چند صفحه‏ای و برخی هم متوسط. ناگفته نماند كه بعضی از این دعاها، از ائمه علیهم‏السلام دیگر هم نقل شده است؛ لذا محقق گرامی كتاب، با اشاره به این كه این دعا در دعاهای امام علی یا امام صادق علیهماالسلام و... گذشت، از آوردن دوباره آن پرهیز كرده و تنها جملات نخست دعا را آورده است.

●مضامین ادعیه

همان گونه كه از عنوان مناسبت بعضی دعاها برمی‏آید، مفاهیم آنها درباره حمد و ثنای پروردگار، صلوات و درود بر خاندان رسالت، پناه‌جویی به درگاه خداوند قادر متعال از شر دشمنان، كید حاسدان، آفات، امراض، دردها و مشكلات است. آنچه هم كه در اوقات خاصی همچون: روز میلاد سیّدالشهدا علیه‏السلام و ماه رمضان و هنگام غذا خوردن است، اهمیت این روزها و مناسبت‏ها و عمل‏ها و شناخت نعمت‏های پروردگار و توفیق خواهی برای ادای شكر آنهاست.

در دعاهای مربوط به اشخاص نیز، در نامه‏ها و توقیعاتی كه برای اصحاب خویش و نویسندگان عریضه پاسخ می‏داده، دعای خیری به تناسب هر شخص، درباره آنان ذكر كرده كه گویای عنایت خاص حضرت به دوستداران اهل‌بیت علیهم‏السلام و مرتبطان با خط ولایت است.

از دعاهایی كه اشاره شد، دعاهای شماره ۴، ۶، ۷، ۱۸، ۲۱، ۲۵ و ۵۱، به دلیل مفصل‏تر بودن و مضامین بیشتر، درخور توجه ویژه است.

●درنگی در آستان سه دعا

برای ژرف‌نگری در مفاهیم ادعیه حضرت عسكری علیه‏السلام درنگی متأمّلانه در آستان سه دعا داریم، تا با حقایقی از زبان آن حضرت آشنا شویم:

۱. صلوات بر پیامبر و جانشینانش (دعای چهارم)

عبدالله بن محمد بن عابد می‏گوید:

در سامرّا در خانه حضرت ابامحمد عسكری علیه‏السلام به دیدارش رفتم، سال ۲۵۵ هجری بود. از او خواستم صلوات بر پیامبر و اوصیای آن حضرت را بر من دیكته كند تا بنویسم. كاغذ بسیار هم با خودم برده بودم. حضرت، بی‏ آن كه از روی نوشته‏ای املاء كند، بر من دیكته كرد و فرمود: بنویس...

این صلوات‏ها نخست با درود بر خاتم پیامبران شروع شده، سپس بر امیرمؤمنان، بر حضرت فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین، آنگاه بر یكایك امامان علیهم‏السلام و درباره هر كدام، صلواتی خاص با عبارات و اوصافی ویژه آمده است كه اشاره به ابعاد شخصیت و فضایل و مناقب هر یك از آن زبدگان عالم آفرینش دارد.

در صلوات بر پیامبر، از آن حضرت با اوصافی همچون: حامل وحی، مبلغ رسالات الهی، معلم كتاب خدا، بر پا دارنده نماز و زكات و دعوتگر به دین حق یاد می‏كند و از آمرزش الهی در سایه توسل به آن حضرت سخن می‏گوید، كه مظهر رحمت الهی و جلوه بت‏شكنی و طاغوت ستیزی است و آیین او را برترین ادیان برمی‏شمارد.

در صلوات بر علی بن ابی طالب علیه‏السلام، او را به عنوان برادر، جانشین و امانت دار علم و راز رسول خدا، زبان گویای حكمت نبوی، غم‌زدا از چهره پیامبر و درهم كوبنده كافران و فاجران معرفی می‏كند و بر دوستان و موالیان او دعا و بر دشمنان و معاندانش نفرین می‏فرستد.

در صلوات بر حضرت زهرا علیهاالسلام از مقامات والا، برگزیدگی، مظلومیت، محروم شدنش از حق و جایگاهش نزد خدا و رسول سخن می‏گوید. همچنین درباره یكایك امامان علیهم‏السلام .

راوی می‏گوید:

آن حضرت همین طور می‏گفت و من می‏نوشتم، تا پس از امام ‏هادی علیه‏السلام به خودش رسید و توقف كرد. از او علتش را پرسیدم، فرمود: اگر نبود كه این، دینی است كه خداوند فرمانمان داده كه ادا كنیم و به اهلش برسانیم، دوست داشتم درباره خود نگویم، لیكن دین است. بنویس.

آنگاه صلوات بر خود و سپس بر امام ‏زمان علیه‏السلام را بیان می‏كند كه صلوات بر امام عصر طولانی‏تر از صلوات دیگران است. در فرازی از آن چنین آمده است:

«خداوندا! عدالت را با او آشكار ساز، او را با یاری خود تأیید كن، یاورانش را یاور باش و دشمنانش را خوار گردان. به سبب او جباران كفر را در هم شكن و به وسیله او كافران و منافقان و همه ملحدان را نابود ساز، هر جا كه باشند، در خاوران و باختران، در خشكی و دریا، در دشت و كوهستان. و با وجود او زمین را پر از عدالت كن و دین پیامبرت را غالب و چیره گردان.»

۲. دعای قضای حوائج ( دعای ششم )

حِمْیَری نقل می‏كند:

خدمت آن حضرت بودم، نامه‏ای از زندان به دست امام ‏عسكری علیه‏السلام رسید كه یكی از هواداران حضرت نوشته بود و از سنگینی كُنْد و زنجیر و بدرفتاری حكومت و پریشان حالی خود شكوه كرده بود. امام عسكری علیه‏السلام ضمن دعوت او به صبر و مقاومت و آزمایش دانستن این‏گونه مصائب و یادآوری پاداش‏های الهی آن، دستور داد كه عریضه‏ای به خداوند بنویسد و آن را به حرم امام حسین علیه‏السلام بفرستد و آن را در آن محل شریف به خداوند عرضه دارد. متن آن عریضه و شكوائیه به درگاه خدا چنین باشد: «الی الله الملك الدّیّان...»)۱(

در این دعا، ضمن ستایش‏های بلندی كه از مقام رُبوبی شده، از رنج و گرفتاری خویش و پناه جویی به درگاه الهی و استغاثه به حضرت پروردگار سخن گفته است. در بخشی از این دعا، ادعا نامه‏ای بر ضد حكومت جباران و ستمگران است. و این كه آنان در زمین، سلطه یافته و دینداران را به بازیچه گرفته‏اند و اموال عمومی و بیت المال مسلمین را صرف عیاشی، موسیقی و مُطربی می‏كنند و صاحبان حق را از حقوقشان محروم می‏سازند و با سلطه جبارانه خویش، ذلیلان الهی را عزت می‏بخشند و عزیزان خدایی را خوار می‏سازند و در پشت درهای بسته، حجاب‏ها و دربان‏ها، خود را از دسترس نیازمندان دور نگه می‏دارند تا خیرشان به كسی نرسد... «انّه قد علا الجبابرهُٔ فی ارضك و ظَهَروا فی بلادك...»

در ادامه، حاجات خود را از خدا می‏خواهد و خواستار رهایی و نجات است و تنها تكیه‏گاهش را هم خدا می‏داند كه امید هر محروم و بی پناه است. همچنین درودهای بلندی بر پیامبر اكرم و خاندان او و برخی خواسته‏های دیگر بیان شده است.

این دعا و شكوائیه ـ كه آموزش امام ‏عسكری علیه‏السلام به یك زندانی سیاسی علوی در عصر طواغیت عباسی است ـ به نوعی، كیفرخواست علیه حكام جائر است كه از دین و مسلمانی، نامش را یدك می‏كشند و به بدترین شیوه‏های ظالمانه و غیر اسلامی، بر امت مسلمان حكم می‏رانند و پاكان و حق‏طلبان را به بند می‏كشند.

۳. دعای قنوت (دعای ۲۵)

این دعا، بُعد سیاسی قوی‏تری دارد. گروهی از مردم قم در سامرّا خدمت آن حضرت می‏رسند و از بدرفتاری و ستم‏های «موسی بن بُغا»، كه حاكم بر آنان بوده است، گلایه و شكایت می‏كنند. امام حسن عسكری علیه‏السلام به آن مظلومان یادآور می‏شود كه از «سلاح دعا» بهره بگیرند و در قنوت‏های نمازشان این دعا را بخوانند: «الحمدلله شكرا لنعمائه و استدعاءً لِمزیده...»)۲(

دو خط روشن و برجسته در كلیت این دعای مبسوط و ژرف، دیده می‌شود: یكی، خط نفرین بر ستمكاران و غاصبان و دیگری، خط دعا برای عدالت گستران و حق طلبان.

مثل هر دعای دیگر، آغاز آن با حمد و ثنای الهی و برشمردن نعمت‏های او و درود بر پیامبر خاتم و خاندان اوست. سپس ورود به عرصه نیاز خواهی، حاجت گستری، درد دل و مناجات با پروردگار. آنگاه شكایت به درگاه خدا از سلطه نااهلان و گسترش ظلم و انحراف و حكومتِ آنان كه نه امین بر دین و نه مورد اعتماد بر دنیا و اموال‏اند، حكومت حقه اهل‌بیت را غاصبانه تصرف كرده‏اند و آن را دست به دست می‏گردانند و در بیت‏المال، به دلخواه عمل و مصرف می‏كنند و با حق محرومان، یتیمان و بیوه زنان، آلات و ابزار موسیقی و لهو و لعب و عیاشی می‏خرند و اهل ذمّه را بر مسلمانان مسلط ساخته‏اند و كارها را به دست فاجرانِ بی‏دین و بی رحم سپرده‏اند و هر چه می‏خواهند، می‏كنند و هر حریمی را می‏شكنند.

در ادامه، از خداوند می‏خواهد كه شوكت و عظمتشان را بشكند، پرچمشان را سرنگون و كاخ‌هایشان را ویران سازد، خورشیدشان را تیره و یادشان را محو كند و با سنگ حق، مغز آنان را متلاشی كند و رعب و وحشت بر دل‌هایشان افكند و نسل آنان را براندازد و وحدتشان را از هم بپاشد و شرمسار، سرشكسته، خوار و رسوا گرداند.

در فصل دوم این دعای بلند، درخواست امام آن است كه حق و عدل، آشكار و رایج گردد و در سایه عدالت و داد، دل‌ها زنده، افكار منسجم، حدود الهی برپا، گرسنگان و محرومان سیر و كامیاب گردند. درخواست این كه ما در دولت حق و عدل، تلاشگر و عدالت گستر و حق محور باشیم و پناه و مأمنی برای پیروان دین خدا گردیم.

سپس از هر كس كه دعوتگر به حق و منادی عدالت و پناه مظلومان و سدی در مقابل تبهكاران و جانیان باشد، به نیكی یاد كرده و در حقشان دعا می‏كند و نصرت، غلبه و شوكت آنان را از خدا می‏طلبد كه تنها و تنها برای خدا و ادای وظیفه، هر سختی را تحمل می‏كنند و رنج سفر وغربت و دوری از خانواده را برای اجرای احكام الهی تحمل می‏كنند و مردم را به «توحید ناب» در فكر و عمل فرامی‏خوانند و قیام به امر الهی دارند.

طبعا نمونه اعلا و فرد شاخص این‏گونه حق‏طلبی و عدالت گستری، حكومت حقه حضرت مهدی علیه‏السلام است كه نوید آن داده شده و خود حضرت عسكری و پیروان او هم چشم به راه ظهور آن سپیده روشن ایمان بودند.

دعا، بسیار عالی و بلند، دارای نكات عرفانی ژرف و اشارات لطیف است كه شرح و بسط آن در این مختصر نمی‏گنجد.

امام عسكری علیه‏السلام در پایان، از خداوند می‏طلبد كه در سایه حكومت مردان خالص و بندگان صالح، همه آفاق، سرشار از عدالت و رحمت باشد و خداوند، درجات والا و پاداش‏های عظیم به آنان عطا كند.

این، نگاهی گذرا به سه دعا از ادعیه نورانی امام حسن عسكری علیه‏السلام بود. باشد كه از مكتب عرفانی معصومان علیهم‏السلام درس عبادت و نیایش بیاموزیم و در زندگی، گام جای گام آنان نهیم.

پی‏نوشت‏ها:

۱. متن این دعا در بحارالانوار (ج ۹۹، ص ۲۳۸، ح ۵) نیز آمده است.

۲. و نیز ر.ك: همان، ج ۸۲، ص ۲۲۹/ حیاهٔ‏ الامام الحسن العسكری، باقر شریف القرشی، ص ۲۰۵.

منبع:

مجله كوثر، شماره ۶۰ .