دو بازیگر اصلی صحنه نفت

هنگامی که به بازنگری و واکاوی حادثه ۳۰ تیر ۱۳۳۱ می‌پردازیم، پی می‌بریم که در این جریان دو نفر به‌عنوان بازیگران اصلی صحنه به فعالیت پرداختند و به نوعی رشته اصلی جریانات در …

هنگامی که به بازنگری و واکاوی حادثه ۳۰ تیر ۱۳۳۱ می‌پردازیم، پی می‌بریم که در این جریان دو نفر به‌عنوان بازیگران اصلی صحنه به فعالیت پرداختند و به نوعی رشته اصلی جریانات در دست آنها بود:

۱) آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی

سیدابوالقاسم کاشانی فرزند آیت‌الله سیدمصطفی کاشانی در سال ۱۲۴۶ شمسی در تهران دیده به جهان گشود. وی تحصیلات حوزوی خود را در تهران و عتبات عالیات به پایان رساند و بعداز جنگ جهانی اول و با اشغال عراق توسط قوای انگلیس با تعدادی از روحانیون عالیقدر حکم جهاد علیه قوای بیگانه را صادر کرد. پیگیری مبارزات توسط آیت‌الله کاشانی علیه قوای اشغالگر سرانجام منجر به خروج مخفیانه وی از عراق شد و همزمان با کودتای ۱۲۹۹ به موطن بازگشت. بعداز بازگشت، باز هم آرام ننشست و بخصوص پس از جنگ جهانی دوم به‌طور جدی تلاش و پیگیری خود را آغاز کرد. این تلاش‌ها در ملی شدن صنعت نفت بسیار موثر بود و در واقع اگر حضور ایشان و یارانش در این مبارزه نبود شاید پروژه ملی شدن نفت که ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ با موفقیت به پایان رسید، عقیم می‌ماند. پس از انتصاب دکتر مصدق به نخست وزیری، آیت‌الله از همراهی وی دست برنداشت و در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ و همزمان با استعفای دکتر مصدق، شاه به وزیر دربار خود حسین علا دستور داد تا جلوی مخالفت کاشانی با نخست وزیری قوام را بگیرد اما رهبر روحانی سرسختانه از هرگونه همراهی با حکومت سرباز زد. ۲۷ تیر ماه اعلامیه غوغا برانگیری بر علیه قوام صادر نمود و مردم را به حرکت واداشت که باعث شد تا قوام و شاه از در مسالمت برای جلب رضایت کاشانی وارد شوند که این بار هم نتیجه‌ای در پی نداشت. قوام در ۲۹ تیر حکم دستگیری کاشانی را صادر نمود که به علت اینکه خانه این رهبر بزرگ در محاصره یاران وفادارش بود بیگانگان از دست درازی دور ماندند. در روزهای بعد تهدیدات این روحانی ژرف‌اندیش بر علیه شاه کارساز افتاد و نهایتا با هدایت‌های ایشان مردم به خیابان‌ها ریختند و واقعه ۳۰ تیر شکل گرفت. آیت‌الله پس از پیروزی قیام ۳۰ تیر پیام تبریکی خطاب به ملت صادر کرد و در روز اول مرداد نیز به یاد شهدای این قیام مجلس ترحیمی ترتیب داد.

۲) دکتر محمدمصدق

محمد مصدق فرزند میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر در سال ۱۲۶۱ ش در تهران متولد شد. نسبت او از سوی مادر به فتحلعیشاه می‌رسید. پس از پایان تحصیلات مرسوم زمان، در دوره ناصرالدین شاه ملقب به مصدق السلطنه شد و در زمان سلطنت مظفرالدین شاه مستوفی خراسان گردید. با تاسیس مدرسه علوم سیاسی در تهران از خدمات دولتی استعفا داد و برای تحصیل راهی تهران شد. وی پس از چندی برای ادامه تحصیل راهی اروپا شد ولی بزودی به ایران بازگشت و مجددا به همراه خانواده خود به اروپا رفت وموفق شد دکترا خود را در رشته حقوق دریافت کند. پس از بازگشت به ایران مدتی در مدرسه علوم سیاسی تدریس کرد. در زمان انعقاد قرارداد ننگین ۱۹۱۹ از مخالفان جدی آن بود و به همین منظور در سوئیس مقالات متعددی در رد این قرارداد در نشریات منتشر کرد. دکتر مصدق پس از بازگشت به ایران مدتی استاندار فارس بود ولی با روی کار آمدن دولت سیدضیاء بنای مخالفت با او را گذاشت و به همین جهت از حکومت فارس استعفا داد. سال ۱۳۰۰ در دولت میرزا حسن خان مشیرالدوله یک سال عهده‌دار حکومت آذربایجان بود و پس از آن در سال ۱۳۰۲ چند ماهی عهده‌دار وزارت خارجه بود. مصدق در دوره پنجم و ششم مجلس نیز به‌عنوان نماینده به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد و با سیاست‌های دیکتاتور مآبانه رضاخان مخالفت می‌کرد. در سال ۱۳۱۹ دستگیر و به بیرجند و احمدآباد تبعید شد اما با سقوط دیکتاتور و تبعید وی آزاد شد و در دوره چهاردهم مجلس نیز راهی مجلس شد.

در انتخابات دوره شانزدهم، مصدق به همراه دیگر همفکران خود بار دیگر برای کسب آزادی در انتخابات در دربار متحصن شدند که نهایتا به مجلس راه یافت و به عضویت کمیسیون مخصوص نفت درآمد. در سال ۱۳۲۹ وقتی رزم‌آرا به نخست وزیری منصوب شد. رهبری نمایندگان مجلس را در مخالفت با وی بر عهده گرفت. پس از ترور رزم آراکه از مخالفان ملی شدن صنعت نفت بود راه برای نخست وزیر مصدق هموار گردید. ابتدا مدت کوتاهی حسین علاء به نخست وزیری منصوب شد اما توان صدارت در آن ایام توفانی را نداشت. و سرانجام دکتر مصدق در اردیبهشت ۱۳۳۰ به نخست وزیری منصوب و دولت خود را معرفی کرد. در برنامه‌های وی ملی شدن صنعت نفت در اولویت قرار داشت و موفق شد علی‌رغم مشکلات فراوان این طرح را اجرا کند و دست انگلستان را از نفت ایران کوتاه کند. مصدق در تیر ماه ۱۳۳۱ پس از معرفی دولت جدید خوداز شاه خواست تا پست وزارت جنگ را نیز بر عهده وی بگذارد. ولی شاه که از واگذاری قدرت کامل به مصدق وحشت داشت نپذیرفت و نتیجه این بحث و جدل، استعفا و خانه‌نشینی مصدق بود. اما رهبر روحانی نهضت ملی شدن نفت این بار رهبری را بر عهده گرفت و قیام ۳۰ تیر حاصل تلاش وی بود.

میثم بشیری لحاقی