فرهنگ سازی با چاشنی شوخ طبعی

اخلاق شهروندی رعایت آداب همزیستی مسالمت آمیز در مجموعه ای است که شهر نام دارد

«هل‌دادن»، «درگیری لفظی و...»، «ازدحام» ، «مترو» ، «بارندگی» ، «لغزندگی»، «تاکسی» ، «دعوا» ، «اتوبوس» ، «ادب» ،... می‌توان کلمه‌های بسیار دیگری به این مجموعه افزود و همه را به هم ربط داد و کلی جمله نوشت. فعلا «از خط قرمز عبور نکنید» تا بعد. همین طوری که نمی‌شود بی‌محابا راه رفت آن هم روی «پله‌های برقی!»

داستان ترافیک که چند دهه بیشتر از آن نمی‌گذرد برای خود جای پای محکمی در ادبیات روزانه و تبلیغات مداوم رسانه‌ها باز کرده است. تاکنون پیشنهادهای زیادی برای کاهش بار ترافیکی طرح شده است، برخی اجرا و بعضی نیز بایگانی شده‌اند. یکی از آن طرح‌ها که همیشه مطرح بوده و هست استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی مانند مترو، اتوبوس، تاکسی و اگر ضرورتی ایجاب کرد آژانس است. صد البته تبلیغات بسیاری هم درباره فواید استفاده از وسایل نقلیه عمومی صورت گرفته است که شما بخوبی با آن آشنا هستید همچون: کاهش ترافیک، آرامش روانی، کاهش آلودگی هوا، صرفه‌جویی در مصرف سوخت بنزین و... با وجود این همه فواید، اما نکته بسیار مهمی در این میان مغفول مانده که کمتر مورد توجه مردم و مسئولان قرار گرفته است. نکته‌ای که از یک‌سو در تعارض با ارزش‌های خانوادگی و از طرف دیگر کاملا مغایر با رفتار شهرنشینی است؛ آن هم فرهنگ استفاده و رعایت حقوق همدیگر در هنگام استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی است.

● فشار قبر را احساس کنید

با فشار خود را درون واگن قطار جای می‌دهد، نیمی از بدنش هنوز بیرون از واگن قرار دارد. در قطار چند بار باز و بسته می‌شود، یکی از ماموران مترو او را به داخل فشار می‌دهد و سپس با تلاش دو نیمه در را به هم می‌چسباند تا در بسته شود. این خود یک موفقیت در ساعت‌های شلوغی به شمار می‌رود. حالا باید جای دستی پیدا کند تا با هر ترمز قطار به سمتی روان نشود البته زیاد هم نیاز نیست چون مسافران در این مواقع چیزی شبیه به کتاب در قفسه کتابخانه می‌شوند و همه تکیه گاه هم خواهند شد.

تنها تا حدود زیادی هوای دم و بازدم، فضا را غیرقابل تحمل می‌کند. این اتفاق چند دقیقه بیشتر به طول نخواهد انجامید و درست پس از چند دقیقه در ایستگاه بعدی همین داستان دوباره شروع می‌شود.

«لطفا از خط قرمز لبه سکو عبور نکنید»، «اجازه دهید ابتدا مسافران پیاده شوند سپس...» این جمله‌ها را اپراتور مترو هر چند دقیقه بر حسب وظیفه تکرار می‌کند، آن قدر تکرار که دیگر گوشمان به شنیدنشان عادت کرده‌اند. فردا روز و روزهای بعد همین ماجرای تکراری ادامه دارد. به گفته یکی از ماموران مترو همیشه نگرانی عبور مسافران از خط قرمز مترو و برخورد قطار با آنها وجود دارد، اما او تاکید می‌کند هیچ راهکاری بجز رعایت‌کردن خود مسافران برای جلوگیری از این حوادث وجود ندارد.

ازدحام مسافران بویژه در ساعات صبح و عصر امنیت و حریم شخصی مسافران را مخدوش کرده است. بامزه این که روی یک تابلو تبلیغاتی در داخل واگن نوشته شده است: «حفظ حریم شخصی، موجب آسایش دیگران است» اما نگفته‌اند که این حریم چه اندازه است یا چگونه در این شرایط باید چنین حریمی حفظ شود!

از قصه مترو و قطار شهری که بگذریم اتوبوس و BRT هم چندان وضع بهتری ندارند، با فشار سوار و پیاده‌شدن موضوعی است که هیچ نیاز به توصیف و تصویر سازی ندارد. حتی گاهی پس از آن که اتوبوس به راه می‌افتد مسافری از آن ته فریاد بر می‌آورد که «نگهدار، پیاده می‌شم» دیگران هم برای مدد به وی همین جمله را با صدای بلند به گوش راننده می‌رسانند. گاهی هم اتوبوس چند قدم از ایستگاه دور نشده توقف می‌کند تا مسافر دیگری خارج از ایستگاه سوار شود...

حالا به این موارد اضافه کنید، درگیری دو راننده تاکسی برای سوار کردن یک مسافر، حرکت‌های مارپیچی و ازدحام مسافران در هنگام بارندگی که راننده‌ها در این مورد آخری بجز دربستی سوارکردن، افتخار همسفر‌شدن به کسی را نمی‌دهند.

اما داستان ما تنها با سوار و پیاده‌شدن‌های دشوار، ختم به خیر نمی‌شود. در این میان چیزهای با ارزشی از کفمان می‌رود؛ گاهی طاقت از دست داده و ادب را کنار نهاده و در نهایت غضب به هم پرخاش می‌کنیم، یکدیگر را تعمدی هل می‌دهیم و تلاش می‌کنیم حق پایمال شده خودمان را از همه به زور بستانیم...

● فرهنگ ساختارشکن

دکتر عباس کاظمی، استاد دانشگاه تهران درباره وسایل نقلیه عمومی و اخلاق شهروندی می‌گوید: «وسیله نقلیه عمومی در هر شکل آن در ایران (تاکسی، اتوبوس و مترو)، نه‌تنها خود به شکل‌گیری اخلاق شهروندی کمکی نمی‌کند، بلکه دقیقا پایه نوعی بی‌اخلاقی و شهروند ستیزی و حرمت‌شکنی خانواده را بنا می‌کند.»

باید به این نکته هم اشاره کرد که شهروندان و بویژه کودکان با یک نوع تعارض فرهنگی یا ارزشی روبه‌رو خواهند شد. به طور مثال آداب و ادبی که کودکان در خانه فرا می‌گیرند کاملا مخالف با آن واقعیتی است که هر روز در شهر رخ می‌دهد.

نکته: زندگی یک فیلم مستند تکراری است، اما گاه می‌شود لابه لای همین تکرارها صحنه‌هایی دید که امواج مثبت را در فضا می‌پراکند. هنگامی که شما جای خود را در اتوبوس یا مترو به یک فرد سالمند بدهید، چشمان بسیاری شما را تحسین خواهند کرد

همه کارشناسان اذعان دارند که زندگی شهری مستلزم رعایت رفتار شهری است. این در حالی است که گرچه ما در شهر زندگی می‌کنیم، اما لزوما رفتارهای ما شهری نیستند و در نهایت این که حسین باهر، جامعه‌‌شناس و رفتارشناس، اخلاق شهروندی را رعایت آداب همزیستی مسالمت‌آمیز در مجموعه‌هایی می‌داند که «شهر» نام دارد.

شهرنشینی مسالمت‌آمیز مستلزم رعایت حقوق همدیگر است اگر از فضای فیزیکی و معماری شهر که در بسیاری موارد برای شهروندان و رفتار شهرنشینی بطور مناسبی طراحی و ساخته نشده‌‌اند عبور کنیم «وجود فردگرایی خودمدارانه» که روان‌شناسان تاکید بسیاری بر آن دارند در افزایش کشمکش‌های روزانه شهروندان نقش ویژه‌ای دارد.

● آدم باشید لطفا!

زود قضاوت نکنید! شعار «آدم باشید لطفا!» هیچ ربطی به جامعه ایرانی و مردمان خوب کشورمان ندارد، بلکه شعاری است که شهرداری پاریس به منظور فرهنگسازی در استفاده از وسایل نقلیه عمومی از آن استفاده کرده است. در متروهای پاریس صندلی‌های تاشویی وجود دارد که نزدیک درهای ورودی واگن‌های مترو است، وقتی مترو شلوغ است بهتر است مسافر متوجه شود که با ایستادن فضای بیشتری را در اختیار سایر مسافران قرار می‌دهد. برای فرهنگسازی در این خصوص تصویری طراحی شده است که فردی را با بدن انسان و سر میمون نشان می‌دهد و در ازدحام جمعیت مترو بدون توجه به دیگران روی صندلی نشسته است.

در تصویر دیگر انسانی با کله گاو شاخدار مشاهده می‌شود که بدون آن که اجازه دهد مسافران پیاده شوند با شتاب شاخ‌هایش را به سمت مسافران نشانه رفته و می‌خواهد وارد مترو شود، بر بالای این تصویر نیز نوشته شده است: «در استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی «آدم» باشید.» در تصویر دیگری که همین شعار روی آن حک شده است فردی با کله بز به تصویر کشیده شده است که آدامس خود را در سالن مترو روی زمین تف می‌کند.

این تصاویر در پاریس بسیار مشهور است. البته فرانسه تنها کشوری نیست که تجربه‌ای موفق در این زمینه داشته است. به طور مثال کشور آلمان نیز فرهنگسازی برای استفاده از وسایل نقلیه عمومی و دوچرخه را در صدر مدیریت شهری خود قرار داده است. در آلمان علاوه بر وجود زیرساخت‌های مناسب برای استفاده از وسایل نقلیه عمومی، استفاده افراد سرشناس و تاثیرگذار فرهنگی، ورزشی و سیاسی از مترو و دیگر وسایل نقلیه عمومی، نه صرفا کاری نمادین، بلکه یک رفتار عمومی روزانه است. مشاهده وزرا، نمایندگان و شهردارانی که با مترو و اتوبوس به محل کارهای خود می‌روند یا بعد از شرکت در نشست‌ها با دوچرخه به خانه می‌روند، در آلمان عادی است. شما مشاهده می‌کنید که وزیر محیط‌زیست با یک کوله‌پشتی رکاب زنان به سوی محل کارش می‌رود. نیازی به تاکید وجود ندارد که با وجود زیرساخت‌های شهری مناسب و همچنین تبلیغات فرهنگی موثر، کرامت انسان‌ها و اخلاق عمومی شهروندی بیشتر رعایت خواهد شد.

● نشستن، ایستادن؛ مسأله این است...

زندگی روزانه یک فیلم مستند تکراری است، اما گاه می‌شود لابه لای همین تکرارها صحنه‌هایی دید که امواج مثبت را در فضا می‌پراکند، شاید تشکر زبانی چندانی در کار نباشد هنگامی که شما جای خود را در اتوبوس یا مترو به یک فرد سالمند یا بانویی گرامی بدهید، اما چشمان بسیاری در اطراف، شما را تحسین خواهند کرد. عکس قضیه هم وجود دارد، خود را به خواب می‌زنیم، روزنامه می‌خوانیم یا اصلا خود را با گوشی تلفن همراه خود مشغول می‌کنیم تا از نگاه‌های سنگین اطرافیان خود را برهانیم، اما راهی برای رهایی از عذاب وجدان نمی‌توان یافت مگر آن که به ندای وجدانمان گوش دهیم...

با این همه چاره‌ای جز استفاده از وسایل نقلیه عمومی نیست چون تعداد خودروها در کشور ما بیش از ظرفیت خیابان‌ها، جاده‌ها، اتوبان‌ها و پارکینگ‌هاست. از سوی دیگر نکته مهم و اساسی تقابل و تعارض استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی با رفتارها و ارزش‌های اخلاقی است که بخش مهمی از آن همچنان به نقص و نارسایی در زیرساخت‌های شهری باز می‌گردد.

این که چه باید کرد؟ پرسشی اساسی است اما مهم‌تر از آن اجرای مناسب و رعایت حقوق یکدیگر است که جز با فرهنگسازی موثر عملی نخواهد شد. صبح، ایستگاه اول، ازدحام، اضطراب... فردا، همان ایستگاه، ازدحام بیشتر، دلهره و سخنان ناخوشایند دو نفر! همچنان این قصه تکرار می‌شود بی‌آن که «ترک بردارد چینی نازک تنهایی» مسئولی!

سامان عابری