درسی از مکتب امام محمدباقر ع

مشخصه های « عالم عامل » و برتری او بر « عابد قاعد »

در متون فرهنگ و معارف اسلامی فراوان می یابیم آموزه هایی را که از « عالم » و « عابد » سخن به میان می آورند و به روش های گوناگون سعی در نمایاندن تفاوت این دو با یکدیگر دارند.

این آموزه ها چه هدفی را دنبال می کنند و چرا می خواهند به شیوه های مختلف چه مستقیم و چه غیرمستقیم چه تمثیل وار چه با بهره وری از کنایات و چه با تلمیحات و تشبیهات و سایر آرایه های ادبی برای عالم نسبت به عابد رجحان و برتری قائل شوند

و نیز در این آموزه ها سخن از کدام عالم است که به مراتب بالا نسبت به عابد فضیلت دارد و این عالم از چه مشخصه هایی بهره مند می باشد که او را برتری می دهد

در میان این آموزه ها که هر کدام به گونه ای و با روشی درصدد نمایاندن رفعت جایگاه و بلندی مرتبه عالم بر عابد می باشند نمونه ذیل که کلامی ارزشمند از حضرت امام محمد باقر(ع ) است یکی از آنهاست :

« عالم و دانشمندی که از علوم و معلومات خود بهره می گیرد از هفتاد هزار عابد برتر است . »

این رهنمود به صراحت عالم را بر عابد رجحان و برتری می دهد آن هم برتری یک عالم در برابر هفتاد هزار عابد!

برای یافتن علل این رجحان و فضیلت دقت در آنچه به صورت مشخصه های اصلی و محوری عالم و دانشمند مورد نظر این آموزه مطرح می گردد بسیار لازم و ضروری می باشد.

۱) مشخصه اصلی و بارز عالم و دانشمندی که بر هفتاد هزار عابد برتری می یابد این است که از علوم و دانش هایی که آموخته است بهره مند می گردد . او دانشوری و علم آموزی را فقط انباشتن یافته های علمی در مخزن وسیع ذهن خویش نمی داند بلکه آثاری از علوم و دانسته هایش را به ظهور و عینیت در می آورد و « علم » را آمیخته و ممزوج با « عمل » می نماید و بین این دو هیچ گونه تباین و جدایی به وجود نمی آورد. در نگاه چنین دانشمند و عالمی « علم و عمل » مکمل یکدیگرند و به دو « بال » می مانند که پرنده فکر و جان و روح آدمی را به پرواز در می آورند تا مراتب قله های رشد و بالندگی و پیشرفت را یکی پس از دیگری طی نماید. آیا طایر و پرنده ای که از یک بال برخوردار باشد قادر به طیران و پرواز خواهد بود !

۲) بهره وری عالم و دانشور از یافته های علمی خویش مشخصه ای دیگر را در وجود او به تجلی در می آورد که « پرستش آگاهانه » می باشد .

« عالم عامل » خداوند متعال را از روی معرفت و شناخت می ستاید در اوج آگاهی و بینش سر بر آستان او می ساید از ژرفای جان حضرت معبود را می طلبد می داند در برابر چه کسی به نماز و نیایش ایستاده است می فهمد که چه می گوید و برای چه می گوید و زمزمه هایش از چه مفاهیم عمیق و آثار عظیمی برخوردار می باشد.

او به چنان بصیرت و شناختی می رسد که خالق هستی را در بالاترین و با زیباترین شیوه ـ که مختص آزادگان و عاشقان وارسته است و نه طمع بهشت در آن است و نه هراس از دوزخ و فقط برمبنای عشق و محبت و برای اتصال به نور وصل اوست عبادت و پرستش می نماید.

۳) تجلی فضایل بزرگ اخلاقی در عالم عامل از دیگر مشخصه های عالم و دانشمندی می باشد که از علوم و آگاهی های ژرف خویش بهره برداری می کند.

« عالم عامل » هرچه بیشتر به کسب دانش اهتمام می ورزد نسبت به آنچه او را به حضرت پروردگار نزدیک می سازد وقوف و آگاهی کسب می نماید و به همین دلیل به مرور فضایل بزرگ اخلاقی را که کمال رسان و عامل تقرب به درگاه خداوند می باشند می شناسد و نیز نسبت به رذایل اخلاقی که عامل بازماندن از پیمودن راه رشد معنوی و تقرب الهی هستند شناخت کامل به دست می آورد.

این شناخت و آگاهی که ثمره « تلاش علمی » می باشد او را به « مراقبت عملی » می نشاند و به سیر و سلوک الی الله وارد می سازد و به پیمودن مراحل تقوا و تقرب موفق می دارد و از همین جاست که او از دروغ و تهمت و نیرنگ و خودشیفتگی و غرور علمی و ریاکاری و حسد و تکبر منزه می گردد و به اوصاف والای تواضع و فروتنی و صداقت و راستگویی و خلوص و یکرنگی متصف و پرورده می شود و با این فضیلت ها و شرافت ها در جامعه حاضر می شود و با مواجهات و تعاملات مبتنی بر « اخلاق الهی » جاذبه های لازم را برای تبلیغ دین و جلب اقشار مختلف مردم به تجلی و ظهور در می آورد.

۴) مشخصه مهم دیگر « عالم عامل » سریان جلوه های مختلف علوم و دانش های او در جامعه و کشور است تا به این وسیله بسترها و زمینه های رشد و پیشرفت با بهره وری صحیح و همه جانبه ای که از این یافته ها و آگاهی ها صورت می گیرد مهیا شود. این علوم و دانش ها در رشته های گوناگون همچون فلسفه منطق فقه اصول کلام تفسیر حدیث رجال اخلاق تربیت عرفان حقوق و قضا و سایر موضوعات از آنجا که اولا بسیار عمیق و دقیق به کنکاش و تحقیق و پژوهش درآمده است و ثانیا در سیره و رفتار و عمل به تجربه و تجلی رسیده است برای جامعه و کشور اسلامی راهگشاست و آثار و نتایج شگرف و حیاتبخش به ارمغان خواهد آورد.

با توجه به آنچه به طور مجمل و موجز درباره مشخصه های « عالم عامل » مطرح گردید به وضوح علت اصلی رجحان و برتری او نسبت به « عابد قاعد » نمایان می گردد. و همین جاست که « عقل و خرد » به این تشخیص روشن می رسد که به طور طبیعی « عابد » در خلوت نشسته و ذاکر و نیایشگر با تمام خلوص و صفا و سوز و گدازهایش به درگاه خدا نمی تواند با « عالم عامل » که در اوج « خداشناسی » و در حالی که به « توحید ناب و راستین » و شناخت دقیق حضرت پروردگار نائل آمده و به بالاترین مرتبه پرستش خالصانه رسیده و متصف به اوصاف کمال گردیده و در صحنه ها و عرصه های حیات اجتماعی به هدایت عموم همت می گمارد و علوم الهی و تعالیم اسلام و ارزش های والای دینی را در جامعه و کشور ترویج می نماید و با جریان های فکری باطل به تقابل و مبارزه مستمر برمی خیزد و رنج و سختی ها و زیان ها و خطرات بزرگ این راه را به جان می خرد و در هیچ شرایطی مرزبانی و یاری رسانی دین خدا را رها نمی کند یکسان و همانند باشد.