آسیب شناسی توسعه ی صنعت پتروشیمی

یادداشتی منتشر نشده از مهندس ابراهیمی اصل مدیر عامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی کشورط

مدیر عامل اسبق شرکت صنایع پتروشیمی ایران در یادداشتی که برای نخستین بار اجازه‌ی انتشار آن را به سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران داده است، اطلاعات مهمی درباره هزینه‌ها و ویژگی‌های فنی برخی از طرح‌های ملی بزرگ صنعت پتروشیمی ارائه داده است.

او که اکنون به عنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران در آفریقای جنوبی به سر می‌برد، در این یادداشت که در سال ۱۳۸۵ و آخرین روز‌های خدمت خود به عنوان معاون وزیر نفت و مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران نگاشته بود، درباره‌ی پتروشیمی امیرکبیر می‌گوید: قرار بوده است این واحد با ۳۰۰ میلیون دلار و ۷۵ میلیارد تومان احداث شود، اما عملا با ۷۲۰ میلیون دلار و ۲۵۰ میلیارد تومان تکمیل شده است. پتروشیمی برزویه نیز قرار بوده است با ۳۴۵ میلیون دلار و ۶۹ میلیارد تومان احداث شود، اما با ۸۴۸ میلیون دلار و ۱۳۹ میلیارد تومان تمام نشده است(سال ۱۳۸۵).

به گفته ابراهیمی اصل در پتروشیمی مبین نیز که قرار بوده است با ۵۵۰ میلیون دلار تمام شود، ۱۳۰۶ میلیون دلار هزینه شد و تمام نشده است(سال ۱۳۸۵) و دعاوی و ادعاهای زیادی هم روی میز است.

مدیر عامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در باره‌ی اسکله و بندرپارس نیز می‌گوید: در حالی که قرار بوده است این واحد با ۸۰ میلیون دلار و ۱۶۵ میلیارد تومان احداث شود، اما عملا با ۵۴۰ میلیارد تومان و یکصد میلیون دلار تمام نشده (سال ۱۳۸۵) و حداقل صد میلیارد تومان دیگر نیز هزینه دارد.

ابراهیمی اصل مقایسه مبالغ قرار دادی و هزینه های واقعی انجام شده در مجتمع های پتروشیمی دیگر را نیز اسف بار توصیف می‌کند و به عنوان نمونه می‌گوید: در پتروشیمی تبریز که یک میلیارد دلار هزینه شد، بعد از گذشته ده سال امروز (سال ۱۳۸۵) اگر همان پتروشیمی را با همان تکنولوژی و ظرفیت بخواهیم احداث نماییم حداکثر ۳۵۰ میلیون دلار تمام می‌شود، در حالی‌که این پتروشیمی در طول ده سال گذشته زیان می‌داده است و پس از ده سال تنها در سال ۱۳۸۴ با عدم گرفتن اندوخته و حساب سازی تنها ۷ میلیارد تومان سود نشان می‌دهد، در حالی که در همه این سال‌ها از نعمت خوراک با تخفیف ۳۰ درصد هم برخوردار بوده است!؟

مجری فاز‌های افتتاح‌ شده‌ی ۴ و ۵ پارس جنوبی در ادامه این یادداشت هزینه‌های سرمایه گذاری در پالایشگاه‌های گاز عسلویه در مقایسه با سرمایه گذاری‌های پتروشیمی در کشورهای منطقه را بسیار گران تر و نامتعارف می‌خواند و توضیح می‌دهد: برای هر کیلو آهن بکار رفته در تجهیزات پتروشیمی حداقل ۳۰ دلار هزینه شده که حداکثر یک دلار آن برای قیمت مواد اولیه و ۲۹ دلار آن هزینه دستمزد، سود و حمل و نقل خارجی در قالب قراردادهای (EP) است.

وی می‌افزاید: اگر تولید این تجهیزات در ایران انجام گرفته بود به‌ جای ۲۹ دلار حداکثر ۵ دلار هزینه می‌شد.

از دیگر نقد‌های مهم مدیرعامل اسبق شرکت صنایع ملی پتروشیمی ایران در این یادداشت، عدم تناسب درآمدهای مجتمع‌های پتروشیمی با میزان سرمایه گذاری‌های انجام شده است، او در این‌باره می‌گوید: تا سال ۱۳۸۵ بیش از ۳۰ میلیارد دلار در صنعت پتروشیمی سرمایه گذای شده است که حدود ۱۸ میلیارد دلار آن در ده سال گذشته بوده است، اگر چه ارزش واقعی سرمایه گذاری ده سال گذشته به نرخ واقعی کمتر از ۱۰ میلیارد دلار است، اما ارزش کل تولیدات پتروشیمی اعم از بخش دولتی و خصوصی شده در سال ۱۳۸۰ معادل ۵۳۴/۱ میلیارد دلار و در سال ۱۳۸۴ معادل ۱/۳ میلیارد دلار بوده است که در مقایسه با سرمایه گذاری‌های انجام شده، درآمد و دست‌اورد بسیار پایینی محسوب می‌شود، این در حالی است که دولت در لایحه‌ بودجه سال ۱۳۸۱ کل کشور، مبلغ ۱۱ هزار میلیارد ریال مالیات سال‌های ۷۸-۱۳۷۳ شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت‌های تابعه را نیز بخشیده است.

ابراهیمی اصل در ادامه به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۲ اشاره می‌کند که ۷/۹۱ درصد از کل زیان شرکت‌های دولتی را مربوط به شرکت‌های پتروشیمی می‌خواند و می‌گوید: روند این زیان‌دهی‌ها در سال ۸۳ و ۸۴ نیز رو به افزایش بوده است.

از سوی دیگر او معتقد است در استراتژی شرکت‌های پیشرفته غربی با نوع قرارداد‌های EP منعقد شده در واقع بدون ذکر نام بیع متقابل (buy back)، عملا قراردادهای بیع متقابل (buy back) به ایران تحمیل شده‌است و کشور‌های غربی با دادن فاینانس و پیش خرید کردن محصولات و طراحی واحدهای بسیار بزرگ اولفین و آروماتیک در طول سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ بدون هیچ‌گونه انتقال دانش فنی ، سود اصلی خود را در گران فروشی بخش (EP) تحصیل نموده و فاینانس‌های ارائه شده را وسیله‌ای برای بردن محصولات تولیدی بکار گرفته‌اند.

مدیر عامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در ادامه مکان‌یابی جغرافیایی مجتمع‌های پتروشیمی عسلویه را نیز مورد نقد قرار می‌دهد و توضیح می‌دهد: این مجتمع‌ها در دامنه کوه و بسیار فشرده در کنار هم احداث شده‌اند، به طوری‌که روزانه بایستی بیش از ده میلیون متر مکعب آب دریا تا ارتفاع ۶۴ متری از سطح دریا پمپ شود.

وی در ادامه از یک خطر امنیتی در مجتمع‌های پتروشیمی عسلویه خبر می‌دهد و با اشاره به فشردگی این مجتمع‌ها می‌گوید: در صورت بروز آتش سوزی یا انفجار ناشی از زلزله یا خرابکاری یا حمله نظامی،‌ کل سرمایه گذاری در زمان بسیار کوتاهی نابود خواهد شد.

او همچنین یادآور می‌شود: سرمایه گذاری برای ایجاد واحدهایی مثل پتروشیمی برزویه با ظرفیت ۳/۴ میلیون تن آروماتیک یا اولفین دهم با ظرفیت مجموع تولیدات حدود ۳/۳ میلیون تن و یا متانول زاگرس با ظرفیت ۳/۳ میلیون تن در شرایط اشباع بازار یا کاهش قیمت‌های جهانی و یا حملات نظامی و خرابکاری میلیاردها دلار ضرر و زیان ملی را به همراه خواهد داشت.

ابراهیمی اصل می‌گوید: حجم بالای سرمایه گذاری تحمیلی به ایران و قطر در تولید اتیلن و استراتژی غربی‌ها برای افزایش میزان تولید آن، باعث کاهش قیمت اتیلن و مشتقات آن خواهد شد که تأمین‌کننده‌ی منافع غربی‌هاست.

ابراهیمی اصل در ادامه‌ی این یادداشت، توضیح می‌دهد که در استراتژی شرکت‌های غربی، تنها اولین سطح از تکنولوژی صنعت پتروشیمی به ایران فروخته شده است و این سطح تنها امکان تبدیل گاز به مواد شیمیایی قابل حمل جامد یا مایع و به تعبیری بسته‌بندی گاز را فراهم می‌کند.

وی با اشاره به این که تولیدات این سطح از تکنولوژی بسیار ارزان قیمت خریداری می‌شود معتقد است، غربی‌ها با هدف تولید موادی با ارزش افزوده‌ی بسیار بالا در کشور خود، تنها تکنولوژی بسته بندی گاز را به ایران و کشور‌های خلیج فارس فروخته‌اند، این در حالی است که بنگاه‌های پیشگام دنیا از تولید محصولات معمولی (پایه) پتروشیمیایی دست کشیده و سرمایه گذاری‌های خود را متناسب با نیاز بازار و ارزش افزوده بالا به سمت صنایع پایین دستی دانش پایه سوق داده‌اند.

او علاوه بر تأکید بر این که بخش اصلی سودآوری اقتصادی پتروشیمی در صنعت پایین دستی و SME هاست، یادآور می‌شود: در روند توسعه تحمیلی به ازای هر ۳۸۸هزار دلار یک فرصت شغلی در صنایع بالا دستی به‌وجود آمده است، در حالی‌که با حداکثر ۳۰هزار دلار در صنایع پایین دستی یک فرصت شغلی ایجاد می‌شود.

وی با انتقاد از اشتغال‌زایی کم صنعت پتروشیمی، اصلاح مسیر انتخاب تکنولوژی و سرمایه گذاری برای ایجاد حداقل ۳۰۰ هزار فرصت شغلی مستقیم و ۶۰۰ هزار فرصت شغلی غیر مستقیم، تأمین خوراک صنایع پایین دستی و SME‌ها و تولید، صادرات و فروش محصولات دانش پایه اصلاح مسیر انتخاب تکنولوژی را اجتناب ناپذیر می‌خواند.

این در حالی است که او می‌گوید: حتی در نوع سرمایه‌گذاری‌های بالادستی پتروشیمی کشور به‌ویژه صنایعی که خوراک دیگرصنایع را تامین می‌نمایند، عدم توجه به صنایع پایین دستی دیده می‌شود؛ چنان‌که کیفیت محصولات داخلی پایین‌تر از کیفیت محصولات مشابه خارجی است و میزان تولید فعلی پاسخگوی نیاز واقعی صنایع پایین دستی و SME ها نیست به گونه‌ای که امروزه صنایع پایین دستی، قطعه سازی و چرم مصنوعی از سویی بایستی مواد اولیه مورد نیاز خود را وارد نمایند تا امکان رقابت کیفی داشته باشند و از سوی دیگر به‌دلیل بالا رفتن هزینه تمام شده در صورت واردات، مزیت رقابتی خود را از دست می‌دهند.

در این یادداشت منتشر نشده، ابراهیمی اصل همچنین از ضعف شدید تکنولوژیک صنعت پتروشیمی به علت خریداری مکرر لیسانس و مهندسی پایه‌ی واحدهای پتروشیمی از شرکت‌های خارجی خبر می‌دهد. ‌او با اشاره به خریدهای مکرر تکنولوژی، لیسانس و کاتالیست‌ها از شرکت‌هایی مثل بازل، لینده، اوده، شل (Shell)، بی پی (BP)، لورگی، BSF و تکرار مجتمع هایی که بعضا بیست سال پیش تکنولوژی آن‌ها برای یک مجتمع پتروشیمی انتخاب شده بوده، خریداری مجدد آن ها را برای مجتمع های دیگر در فاصله‌ی سال‌های ۷۶ تا ۸۴ را مورد انتقاد قرار می‌دهد.

او ضمن اشاره به غفلت از بومی نکردن تکنولوژی های وارداتی و عدم بستر سازی برای انتقال تکنولوژی در صنعت پتروشیمی، می‌افزاید: با رشد سریع سرمایه گذاری های تکراری ایران در سطح فناوری بسته بندی گاز ، عملاً فرصت رشد و توسعه صنایع مرتبط با پتروشیمیSMEها و صنایع پایین دستی گرفته شده است.

ابراهیمی اصل تأکید می‌کند: سطح تکنولوژی‌های خریداری شده در راستای تأمین منافع بلند مدت آن ها غربی ها بوده‌ است. او عدم هماهنگی سرمایه گذاری های تحمیلی انجام شده با زیر ساخت‌های تحقیقاتی و آموزشی، واردات بصورت قرار دادهای EP و EPC و عدم سرمایه گذاری کافی در امر آموزش نیروها و تحقیقات و ظرفیت سازی در ابعاد مهندسی پایه ( FEEDو Basic) را مورد نقد قرار می‌دهد و تأکید می‌کند: به دلیل رشد سریع واحدهای پتروشیمی از نظر کمی که برنامه تحمیلی شرکت های پیشرفته در ده سال گذشته بوده و عدم برنامه ریزی اصولی و سیستمی در آموزش و توسعه منابع انسانی، شاهد عدم رشد متوازن سرمایه گذای، تکنولوژی و منابع انسانی هستیم.

او در این یادداشت، همچنین تکنولوژی‌های خریداری شده را قدیمی، دارای آلایندگی‌های شدید زیست محیطی می‌خواند و اعلام می‌کند که با هدف اجتناب از ایجاد نگرانی و اضطراب و تنش‌های اجتماعی این موضوع را در گزارش حرفه‌ای و محرمانه‌ی جداگانه‌ای مورد بحث قرار داده‌ است.