بیابان زایی تهدید جدی برای معیشت مردم در مناطق خشك

در ادبیات امروز جهان واژه بیابان زایی به معنای پیدایش بیابان های جدید درمناطقی كه از پتانسیل تولیدی مناسبی برخورداربوده اند , یكی از سه كنوانسیون زیست محیطی سازمان ملل متحد را به خود اختصاص داده است

● مقدمه :

جغرافیای سرزمین ما به گونه ای است كه قسمت اعظم آن را مناطق خشك و نیمه خشك تشكیل می دهد.

دو رشته كوه البرز و زاگرس در شمال و غرب كشور همچون دیواره های مرتفع مانع ورود توده های آب و هوایی مرطوب به مناطق وسیع مركزی ایران شده و یكی از عوامل مهم كویرهای پهناور لوت و نمك دراین مناطق است .

استان های بزرگ ما از جمله تهران – قزوین – قم – مركزی – سمنان – اصفهان – یزد و كرمان و بسیاری دیگر از شهرها و روستاها دراین محدوده واقع شده اند كه بیش از۳/۲ جمعیت كشور را در خود جای داده اند.

علاوه براستان های محدوده مركزی ایران استان های جنوب و جنوب شرقی كشور نیز در زمره استان های موجود در مناطق خشك كشور محسوب می گردند.

اگر شرایط اقلیمی كشور را با سایر خشكی ها ی كره زمین مقایسه كنیم درمی یابیم كه ایران با متوسط بارندگی ۲۵۰ میلیمتر در سال از ۳/۱ متوسط بارندگی دنیا (۷۵۰ میلیمتر ) برخوردار می باشد. با چنین وضعیتی بیش از ۸۰% كشور درزمره مناطق خشك و نیمه خشك محسوب می گردد . در شرایط اقلیمی و طبیعی این مناطق خشكسالی های طولانی مدت ( همانند پنج سال گذشته ) را شاهد بوده ایم كه در بعضی از استان ها مانند كرمان هنوز هم ادامه دارد.

خوشبختانه تجربیات طولانی مدت اقوام ایرانی در همزیستی با شرایط آب و هوایی خشك این مناطق كه منجر به ابداع شیوه های منحصر به فرد در بهره گیری از مواهب الهی آب ، خاك و منابع طبیعی شده ، دستمایه گرانقیمتی است ولی افسوس كه بسیاری از این دانش های بومی در رقابت با فن آوری های جدید به این دلیل كه این فناوری قنات در مصاف با چاه های عمیق ونیمه عمیق ، شیوه های كشاورزی و آبیاری سنتی درمصاف با تراكتور ، كودهای شیمیایی ، سموم و بذور وارداتی و فن آوری های ناسازگار با شرایط محیط كشور ما ، مشاركت های مردمی سنتی ریشه دار در مصارف با شركت های سهامی زراعی و تعاونی های فرمایشی و ... نمونه هایی از این مصیبتی است كه برما رفته است .

● بیابان زایی و عزم جهانی

در ادبیات امروز جهان واژه بیابان زایی به معنای پیدایش بیابان های جدید درمناطقی كه از پتانسیل تولیدی مناسبی برخورداربوده اند ، یكی از سه كنوانسیون زیست محیطی سازمان ملل متحد را به خود اختصاص داده است .

به دنبال تخریب اراضی توام باخشكسالی ها و قحطی شدید اوایل دهه ۱۹۷۰ به خصوص درآفریقا موضوع بیابان زایی به عنوان یك معضل جهانی مطرح شد. به گونه ای كه در سال ۱۹۹۲ سران كشورها در كنفرانس زمین ، این بلای قرن بیستم را به طور جدی مورد نظر قرار داده و فصل ۱۲ دستور كار قرن ۲۱ به این مطلب اختصاص یافت.

پس از آن كمیته ای بین المللی تحت نظر سازمان ملل راه اندازی شد كه پس از بحث ها و مذاكرات طولانی سرانجام بعد از ۳ سال در ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ (۱۳۷۲) كنوانسیون مقابله با بیابان زایی نهایی گردید. در اكتبر همان سال این معاهده درپاریس آماده امضاء شد كه جمهوری اسلامی ایران سومین كشور امضاء كننده آن بود.

در سال ۱۳۷۳ با ابلاغ رئیس جمهوری وقت كمیته ملی بیابان زایی كشور به ریاست وزیر جهاد سازندگی (سابق ) و عضویت ۹ وزارتخانه و سازمان تشكیل شد و در تاریخ ۹/۱۰/۱۳۷۵ متن كنوانسیون بیابان زایی از تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی گذشت و ایران رسماً به عضویت آن درآمده و متعهد به اجرای مفاد آن گردید.

در ماده ۲ هدف كنوانسیون ، بیابان زدایی و كاهش اثرات خشكسالی در كشورهای مبتلا به عنوان شده و دستیابی به این هدف مستلزم توجه به آن در راهبردهای جامع بلند مدت بوده كه همزمان روی بهبود و تولید اراضی (اعم ازمنابع طبیعی و كشاورزی ) احیاء و حفاظت و مدیریت پایدار منابع آب و خاك متمركز شده و درنهایت به بهبود شرایط زندگی مردم ( به ویژه آنان كه امرار معاششان وابسته به این منابع می باشد) بیانجامد .

درماده ۵ درخصوص تعهدات كشورهای عضو به موارد ذیل اشاره شده است :

- به بیابان زدایی و كاهش اثرات خشكسالی اولویت داده و طبق شرایط و توانایی های خود منابع كافی به این امر اختصاص دهند.

- راهبردها و اولویت ها را در چارچوب طرح ها و سیاست های توسعه پایدار برای بیابان زدایی و كاهش اثرات خشكسالی مورد نظر قرار دهند.

- عوامل اصلی بیابان زایی را شناسایی و به عوامل اجتماعی – اقتصادی موثر در روند بیابان زایی توجه خاص معمول دارند.

- آگاهی عمومی را ( درخصوص خطرات ناشی از بیابان زایی ) ارتقاء داده و مشاركت جوامع محلی به ویژه زنان و نوجوانان را با حمایت سازمان های غیردولتی برای پیشگیری و مقابله با بیابان زایی تسهیل نمایند.

- از طریق تقویت قانون های موجود به نحو مطلوب و در صورتی كه كمبود قانون وجود دارد و با تهیه قانون های جدید و ایجاد سیاست های دراز مدت و تهیه برنامه های سیاست های دراز مدت و تهیه برنامه های اقدام ملی یك محیط كارمناسب ایجاد نماید .

درماده ۹ این كنوانسیون كشورها عضو ، متعهد به تهیه یك برنامه اقدام ملی برای كشورشان از طریق فرایندی مشاركتی و با توجه به درس هایی كه از تجارب اجرایی قبلی و نتایج تحقیقات به دست آمده است ، شده اند . برنامه اقدام ملی می باید با سایر اقدامات برای تدوین سیاست های ملی برای توسعه پایدار به طورمتقابل مربوط باشد.

براساس ماده ۱۰ برنامه های اقدام ملی می باید براجرا تاكید داشته باشند و به روش های پیشگیری از بیابان زایی توجه خاص معمول دارند.

همچنین دراین برنامه موارد ذیل باید مورد نظر قرار گیرند:

- تأسیس یا تقویت سیستم های هشداردهنده و پیش آگاهی خشكسالی

- تقویت سیستم های افزایش ضریب امنیت غذایی از جمله امکانات ذخیره سازی به ویژه در مناطق روستایی

- درنظر داشتن راهكارهای لازم جهت تغییر شیوه های معیشتی رایج مردم مناطق مبتلا كه فعالیت آن ها به نحوی منجر به بیابان زایی شده و یا دراثر خشكسالی ازنظر تامین معاش در تنگنا قرار می گیرند.

- توجه به برنامه های تامین منابع آبی پایدار ( و تبعاً جلوگیری از شیوه های بهره برداری كه منجر به افت كمی و كیفی این منابع می شوند)

● برنامه پنج ساله چهارم بهترین فرصت

هم اینك درآستانه تدوین برنامه پنج ساله چهارم توسعه اقتصادی اجتماعی كشورفرصت مغتنمی است كه به موضوع مقابله با بیابان زایی و تخریب سرزمین به طورجدی تر از گذشته با جامع نگری لازم در این خصوص پیش بینی شود . مهم ترین محورهایی كه در این راستا باید مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

۱) مدیریت پایدار اراضی كشاورزی ، جنگل ها و مراتع

۲) مدیریت پایدار منابع طبیعی

۳) توجه به برنامه های كنترل فرسایش آبی و بادی

۴) توجه به برنامه های كاهش اثرات خشك سالی

۵) توجه به برنامه های تامین سوخت و انرژی مورد نیاز مناطق ۶. توجه به برنامه های كاهش مشكلات اقتصادی – اجتماعی مناطق مبتلا به در راستای كاهش فشار برمنابع تحت تأثیر بیابان زایی

۷) توجه به دانش بومی سازگار با شرایط محیطی و تلفیق آن ها با فن آوری و دانش نوین

۸) ایجاد سیستم های پیش آگاهی و پایش

۹۰ بهره گیری از دانش روز جهت استفاده بهینه از منابع موجود آب و خاك و پوشش گیاهی كشور

امید است كه این مهم در تدوین برنامه چهارم توسعه به طور بنیادی مورد توجه قرار گرفته و با بهره گیری از دیدگاه های صاحبنظران دستگاههای اجرایی مربوط و استادان و محققان اقدام های لازم جهت تدوین قانون ها وشیوه نامه های مربوط جهت درج در برنامه پنج ساله چهارم صورت پذیرد.

محمد جاریانی – مدیر كل دفتر بیابان زدایی