تورفان, شهر گمشده

تورْفان, نام شهری است در جاده ابریشم در سُغدی تورفان را چینانچ گویند که صورت اصلی آن چینانچکند است تورفان در شرق سین کیانگ اویغور که خود غربی ترین ایالت چین است, قرار دارد این شهر بزرگترین ناحیه آباد در بخش شمالی جاده ابریشم است منطقه تورفان گنجینه ای است از اشیای تزیینی و متون به زبانها و خطهای متفـاوت

تورْفان، نام شهری است در جاده ابریشم. در سُغدی تورفان را چینانچ گویند که صورت اصلی آن چینانچکند است. تورفان در شرق سین کیانگ اویغور که خود غربی‌ترین ایالت چین است، قرار دارد. این شهر بزرگترین ناحیه آباد در بخش شمالی جاده ابریشم است. منطقه تورفان گنجینه‌ای است از اشیای تزیینی و متون به زبانها و خطهای متفـاوت.

در اوایل سده ۲ق‌م، در امتداد دامنه‌های شمالی سلسله جبال کونلون و آلتای، جوامع پراکنده‌ای به روش نیمه‌کشاورزی و نیمه‌کوچ‌نشینی زندگی می‌کردند. این گروهها در مناطق اطراف، مراکز شهری سازمان‌یافته و حکومتهای کوچکی تأسیس کردند. آنها در حدود ۳۶ دولت‌شهر بودند که یکی از آنها جوشی در تورفان بود. در قلمرو حکومت جوشی، شهری به نام جیائوهه ساخته شد. پادشاهی جوشی در ۴۵۰م فروپاشید و سلسله‌ «هان» ‌جای آن را گرفت. آنان به جای احیای جیائوهه، پادگان خود را در گائوچانگ واقع در ۴۰ کیلومتری شرق تورفان مستقر ساختند. برخی از محققان به خطا پنداشته‌اند که در اواخر دوره هان شرقی، تورفان و ناحیه لوپ نور جزو قلمرو امپراتوری کوشانیان بوده است. در چین با انتقال قدرت از سلسله هان به تانگ، دوباره جیائوهه بازسازی و به عنوان مرکزی از پنج استان گردید که همگی پایگاههای امپراتوری سلسله تانگ شدند. با ثبات نسبی ایجاد شده توسط سلسله تانگ، بازرگانان مسلمان به تدریج در شهرهای واقع در امتداد شاخه شمالی جاده ابریشم سکنا گزیدند، چنان‌که حتی امروزه نیز در پایتخت فعلی تورفان (اورومچی)، نشانه‌هایی از دوران زندگی مسلمانان در این ناحیه باقی است.

از آغاز سده ۶م به بعد، تورفان با فرماندهی سلسله‌ای چینی اداره می‌شد؛ اما پس از شورش فرماندار محلی برضد سلسله‌تانگ، چینی‌ها این منطقه را در ۶۴۰م تصرف، و آن را ضمیمه خاک خود کردند. تورفان در کنار دون هوانگ یکی از مکانهای بسیار مهم در سین‌کیانگ چین است؛ زیرا جاده ابریشم در دون‌هوانگ دوشاخه می‌شد: یکی به جنوب و دیگری به شمال می‌رفت. شاخه شمالی از طریق خطی مستقیم از دون‌هوانگ به تورفان می‌رسید. این قسمت را می‌توان سخت‌ترین بخش جاده ابریشم دانست و ساربانان که اغلب سغدی یا بلخی بودند، ترجیح می‌دادند با دور زدن و انتخاب راه فرعی دورتر، خود را به تورفان برسانند.

در سده ۳ق/۹م، مرکز اصلی تورفان اویغور بود و تا سده ۷ق/۱۳م، جمعیت منطقه اغلب مسلمان بودند. مسجدی در دو کیلومتری شرق تورفان واقع است که نشان از سبک ساختمانهای روستایی در تورفان دارد، در حالی‌که طرح دو گنبد و مناره‌اش از فرهنگهای اسلامـی باختر دور وام گرفته شده‌ است. شورش مسلمانان اویغور در ۱۲۸۳ق/۱۸۶۶م منجر به تأسیس حکومت کاشغر در تورفان شد. در ۱۳۳۲ش/۱۹۵۳م تورفان بخشی از ناحیه خودمختار اویغور جمهوری خلق چین گشت.

تورفان به رغم کمبود آب، منطقه‌ای حاصلخیز است. امروزه آبیاری در تورفان از طریق شبکه‌ای از کاریزها ست. برخی از محققان معتقدند که کاریز را ایرانیان به تورفان معرفی کردند؛ اما به نظر می‌رسد که در دوره سلسله هان نیز کانالهای آبیاری با استفاده از حفر چاهها وجود داشته است.درباره دین رایج در این منطقه باید گفت که در سده ۲ق/۸‌م، اویغورها ناحیه وسیعی از آسیای مرکزی را تصرف کردند. در ۱۴۵ق/۷۶۲م که خاقان اویغور شهر لویانگ ـ پایتخت شرقی چین ـ را گرفت و چند ماه در آنجا توقف کرد، مانویان به او نزدیک شدند و خاقان به دین آنان گروید و از آن تاریخ مانویت دین رسمی دولت اویغور شد و تا انقراض آن دولت به دست قرقیزها در ۲۲۵ق/۸۴۰ م دین رسمی این قلمرو وسیع باقی ماند. از این پس مانویت تا حمله مغول در سده ۷ق/۱۳م در ترکستان شرقی در میان اویغورهای شرقی در ایالت غربی چین و نیز نزد اویغورهای غربی و دولت کوچکی به پایتختی خوچو ـ نزدیک تورفان ـ دوام آورد. پس از فروپاشی دولت بزرگ اویغور، چینی‌ها به تعقیب مانویان پرداختند و در ۸۴۳ م به موجب فرمانی دین مانی در تمام سرزمین چین ممنوع اعلام شد، گرچه کمابیش تا سده ۸ق/۱۴م در چین ادامه یافت.

مانویان منطقه تورفان را سرزمین «برگزیدگان» می‌نامیدند. گردیزی می‌نویسد: «بر درِ عامل آنجا هر روز ۳۰۰ یا ۴۰۰ مرد گرد آیند از دیناوریان (مانویان) و صحف مانی را به آواز بلند همـی خوانند و در پیشِ عامل آیند و سلام کنند و بازگردند.»

قلمرو اویغورها مرکز اصلی فعالیتهای هنری و اقتصادی و نیز مرکز تبلیغ مانویت شده بود. روحانیان مانوی که به چین می‌آمدند، به عنوان سفرای اویغور در کانسو یا تورفان، طبعاً می‌توانستند زمینه‌ای مساعد برای فراخواندن مردم بومی منطقه به کیش خود بیابند. اویغورهای مقیم کانسو به سرعت به دین بودایی گرویدند، در حالی‌که اویغورهای تورفان ترکیبی از اعتقادات مانوی، بودایی و مسیحیت نستوری را برگزیدند.

حفریات باستان‌شناسی در ناحیه تورفان به منظور کشف فرهنگ باستانی منطقه در پایان سده ۱۹ و آغاز سده ۲۰م، بیشتر توسط باستان‌شناسان آلمانی، ژاپنی و روسی انجام شد و از ۱۳۰۷ش/۱۹۲۸م به بعد چینی‌ها نیز به کار حفریات باستان‌شناسی پرداختند. حاصل این حفاریها یافتن اشیا و متون مختلف به زبانها و خطوط متفاوت بود.

موفقیت‌آمیزترین عملیات حفاری در تورفان توسط هیأتهای آلمانی میان سالهای ۱۹۰۲ـ ۱۹۱۴م و در چهار مرحله انجام شد. در این عملیات یافته‌های مهمی به دست آمد که همگی به برلین برده شد.

در نتیجه حفریات در ناحیه تورفان و پس از بررسی متون به دست آمده، زبانهای ایرانی میانه (از جمله پارتی، سغدی و سکایی) شناخته شدند. دو گویش از یک زبان ناشناخته هندواروپایی نیز به دست آمد که بعدها تُخاری «الف» و تُخاری «ب» خوانده شدند. همچنین از این حفاریها کهن‌ترین نمایشنامه‌های هندی پیدا شد و نمونه‌هایی از نقاشی و خطاطی مانویان در کتابها و بر روی دیوارها به دست آمد. ارزش و اهمیت دست‌نوشته‌های تورفان در گوناگونی زبان، خط، محتوا و پر شمار بودن آنهاست و تنها نقص این آثار، تک‌برگ و پاره‌بودنشان است. در میان این یافته‌ها که نوشته‌های چند برگی یا طومارهای درازتر از یک متر به ندرت دیده می‌شوند. این قطعات از ویرانه‌های ناحیه تورفان به دست آمده و بیشترین آنها از شهر قدیمی خوچو بوده است.

تورفان که از مراکز مهم تجارتی و فرهنگی جاده ابریشم بود، از مراکز فعالیتهای مانویان نیز به‌شمار می‌رفت و گروهی از مانویان از دست عربها به آنجا گریخته بودند. یکی از نامه‌های مانوی رفت و آمد و سیر و سفر مبلغان مانوی را در طول جاده ابریشم از تورفان ذکر کرده است. شهر خوچو از مراکز بزرگ فرهنگی و هنری تورفان است و تا سده ۱۰‌م دارای آثار مانوی، بودایی، زردشتی و مسیحی بوده است.

یافته‌های باستان‌شناسی در باره مانویت شامل قطعاتی از انجیل گمشده مانی و بخشی از ادبیات مانوی نوشته شده به فارسی میانه، پارتی و سغدی است. متنی نیز درباره کیهان‌شناسی مانوی یافت شده است که اطلاعات ارزنده‌ای در اختیار محققان قرار می‌دهد؛ همچنین تصویری از تخت مربوط به جشن بِما در تورفان پیدا شده است.

در کتابخانه یک صومعه ویران نستوری در بولاییق (شمال تورفان) روایتهای سغدی انجیل، داستانهایی از آبای کلیسا و حکایتهایی از زندگی شهدا و قدیسان مسیحی به زبان سغدی و خط سُریانی کشف شد. در یارخوتو دو متن سغدی بودایی کشف گردید که بر تداوم دین بودا در آن سامان دلالت دارد.

به لحاظ اسناد مربوط به زبانهای ایرانی سه منطقه خوچو به نام مورتوق، سنگیم و تویوق اهمیت بیشتری دارند. در خرابه‌های تویوق معبد بزرگی با چشم‌انداز زیبا توسط لوکوک کشف شد که از کتابخانه نیمه‌ویران آن گنجینه گرانبهایی از دست‌نویسهای مانوی، مسیحی و بودایی به دست آمد. در این میان یکی از کهن‌ترین نوشته‌های زبان فارسی به خط مانوی توجه دنیای دانش و فرهنگ زبان فارسی را جلب کرد.

گفتنی است که بیشتر آثار کشف شده در تورفان چند سده پس از نامه‌های باستانی سغدی نوشته شده‌اند. نامه‌های سغدی مانوی بر رواج این زبان تا سده ۴ق/۱۰ م در ناحیه تورفان گواهی می‌دهد. شاید سغدیان اقدام به مهاجرت دیگری در زمان ساسانیان کرده باشند. تأثیر عمیق هنر ساسانی در آثار تورفان، به‌ویژه در نقاشیهای مانوی و سبک معماری ویرانه‌های شهر خوچو این نظریه را تأیید می‌کند. در معماری تورفان ترکیبی از عناصر ایرانی و چینی تا سده ۱۰ م وجود داشت.از دیگر یافته‌ها در تورفان می‌توان به قطعاتی از شاریپوترَپرَکَرَنه، یکی از نمایشنامه‌های سنسکریتِ اَشوَگهُشه، شاعر و نمایشنامه‌نویس بزرگ هند، اشاره کرد. همچنین متون چینی بسیاری در این منطقه کشف شد و در ۱۹۰۰م راهبی دائویی دست‌نویسهای بسیاری در آنجا پیدا کرد. نیز هفت قطعه به زبان بلخی در ناحیه تورفان یافت شده است که احتمالاً به سده‌های ۷ تا ۹م تعلق دارند.

ندا اخوان اقدم

دانشنامه جهان اسلام(با حذف مآخذ بسیار)