اسلام جهانی شدن و پیامدهای فرهنگی آن

ما در زمانی زندگی می كنیم كه با تحولات جهانی پیچیده ای روبرو هستیم و پدیده های فكری جدیدی ما را احاطه كرده اند كه در بسیاری از زمینه ها این پدیده ها و تحولات ما را با چالش های مختلفی مواجه ساخته اند

ما در زمانی زندگی می‌‌كنیم كه با تحولات جهانی پیچیده‌ای روبرو هستیم و پدیده‌های فكری جدیدی ما را احاطه كرده‌اند كه در بسیاری از زمینه‌ها این پدیده‌ها و تحولات ما را با چالش‌های مختلفی مواجه ساخته‌اند. از جمله این پدیده‌های فرهنگی معاصر‌، پدیده و فرآیند جهانی شدن می‌‌باشد كه از نتایج دوران مدرنتیه توسعه و پیشرفت فن‌آوری اطلاعات است. پدیده جهانی شدن بدلیل تأثیرات فراوانی كه بر فرهنگ اقتصاد و سیاست كشورها و ملتها داشته و دارد از اهمیت بسیاری برخوردار می‌‌باشد به همین جهت در این مقاله سعی شده است تا به كمك روش توصیفی – تحلیلی ابعاد و زوایای پدیده جهانی شدن و دیدگاه اسلام در برابر آن مورد تحقیق و بررسی بیشتر قرار بگیرد.

● مقدمه

تغییر وتحولات دو قرن اخیر چهره جهان را یكسره دگرگون ساخته و حتی سرعت تحولات در سالهای اخیر به گونه‌ای بوده است كه جهان امروز با جهان یك دهه پیش نیز تفاوتهای بسیاری دارد برخی نظریه‌پردازان علوم اجتماعی مشخصه اصلی تحولات دو قرن اخیر را در كوچكتر شدن جهان می‌‌دانند گروهی از آنان با رویكردهای متأثر از علوم ارتباطات از دهكده جهانی سخن می‌‌گویند و گروهی دیگر هم صدا با علمای سیاست واژه جهانی شدن۱ و جامعه جهانی را به كار می‌‌ببرند جهانی شدن بعنوان یكی از جریان‌های مسلط فكری عصر ما از مهمترین پدیده‌های فرهنگی معاصر به شمار می‌‌آید. این پدیده زمینه چالش‌های فراوانی را در عرصه فرهنگ و تمدن بشری فراهم ساخته است. تأثیر امواج این جریان فكری به خصوص در سه حوزه فرهنگ اقتصاد و سیاست بر كسی پوشیده نیست. با توجه به تأثیرات جهانی شدن و پیامد‌های مثبت و منفی آن در این مقاله كوشیده‌ایم تا ابتدا به مفهوم جهانی شدن و ویژگی‌ها و پیامدهای آن پرداخته و در ادامه بحث با بهره‌گیری از برخی از آیات قرآن كریم موضع اسلام پیرامون این پدیده را مرور خواهیم نمود. البته آنچه در این مقاله خواهد آمد برداشت و فهم نگارنده از آیات و روایات اسلامی نسبت به این موضوع است. در مبحث سوم راههای تحقق جامعه جهانی از دیدگاههای مختلف بحث خواهد شد. در مبحث چهارم اشاره‌ای به موضوع جهانی نگری از منظر قانون اساسی خواهیم داشت و در مبحث پنجم به بیان وظیفه جامعه اسلامی در قبال پدیده جهانی شدن خواهیم پرداخت.

● مبحث اول، جهانی شدن و پیامدهای آن

الف) مفهوم جهانی شدن و ویژگی‌های آن

جهانی شدن چیست و چه تعریف قابل قبولی می‌‌توان از آن ارائه داد، تاكنون تعاریف مختلفی از این مفهوم ارائه شده است كه این خود نشان از عدم توافق كلی میان محققین علوم اجتماعی و سیاسی بر روی چیستی این مفهوم می‌‌باشد. در یك تعریف ساده می‌‌توان جهانی شدن را حاصل گسترش روابط و تعاملات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی میان دولتها و جوامع با یكدیگر دانست واژه جهانی شدن و جهانی‌سازی برای توصیف مرحله بین‌المللی شدن ارتباطات چه از طریق وسایل ارتباط جمعی و چه از طریق مبادله و انواع پیامها به كار رفته است. (فرهنگ علوم سیاسی، صفحه ۴۲۲)

جهانی شدن فرآیندی متنوع و قدرتمند است كه در جنبه‌های فرهنگی، اقتصادی، نظامی، سیاسی، ورزشی و غیره جامعه جهانی در حال به وقوع پیوستن است. جان تالینسون در تعریف جهانی شدن می‌‌گوید: جهانی شدن در فرآیند توسعه سریع پیوندهای پیچیده میان جوامع فرهنگها، نهادها و افراد در تمامی نقاط جهانی معنا پیدا می‌‌كند و هاروی جهانی شدن را متضمن دو عنصر فشردگی در زمان و مكان و كاستن از فاصله‌ها می‌‌داند (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله جهانی شدن خطر یا رویا الزام یا انتخاب، غلامرضا گودرزی)

وازن و یشارد جهانی شدن را حاصل تلاش دراز مدت برای تركیب مجموعه‌ای از ابعاد جهانی زندگی با اقتصاد، سیاست و فرهنگ ملتها می‌‌داند (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، داود كیانی). از نظر مك گرو جهانی شدن عبارت است از گسترش روابط متنوع و متقابل بین دولتها و جوامع كه به ایجاد نظام جهانی كنونی انجامیده فرآیندی كه برآن رخدادها، تصمیم‌ها و فعالیتها در یك بخش از جهان می‌‌تواند پیامدهای مهمی برای افراد و جوامع در بخش كاملاً مجزایی از جهان در برداشته باشد (همان) آنتونی گیدنز جهانی شدن را تقویت مناسبات اجتماعی دانسته كه محلهای دور از هم را چنان به هم ربط می‌‌دهد كه هر واقعه محلی تحت تأثیر رویدادی كه با آن فرسنگها فاصله دارد شكل می‌‌گیرد. جان‌ گری فیلسوف سیاسی و یكی از منتقدان جهانی شدن، جهانی شدن را صرفاً پدیده‌ای اقتصادی می‌‌داند آن را چنین تعریف می‌‌كند شكلی نابهنجار و بدوی از مدرنیته كه به سراسر جهان فرافكنده شده است.

به هر حال می‌‌توان گفت مفهوم جهانی شدن به مجموعه فرآیندهای پیچیده‌ای اطلاق می‌‌شود كه به موجب آن دولتهای ملی به نحو فزاینده‌ای به یكدیگر مرتبط و وابسته می‌‌شوند و جهانی شدن در واقع همكاری آگاهانه و یا الزامی ملتها و فرهنگها جهت زیستن در یك جامعه واحد جهانی است. «جهانی شدن» از یك سو یك چهارچوب مفهومی برای تبیین واقعیتهای جاری جهانی است و ا ز سوی دیگر تبیین نوعی جهان‌بینی و نگرش درباره جهان به عنوان یك منظومه كلان و به هم پیوسته است. با توجه به تعاریف گفته شده اصول و ویژگیهای جهانی شدن عبارتند از:

۱) جهانی شدن فرآیندی تك بعدی نیست بلكه این پدیده فرآیندی منسجم و یكپارچه است كه در تمامی عرصه‌ها و حوزه‌های اجتماعی رسوخ كرده است.

۲) جهانی شدن پدیده‌ای چالش گراست به گونه‌ای كه به ابعاد آن قلمرو بسیاری از مفاهیم كلاسیك همچون نظم، امنیت، دولت، حاكمیت ملی، هویت، اقتدار ملی، فرهنگ و... را در نوردیده و زمینه را برای تفسیر و باز تعریف آنها فراهم كرده است گفته می‌‌شود كه هسته اصلی مفهوم جهانی شدن در این معنا خلاصه می‌‌شود كه دیگر واحد دولت ملی چارچوب كارآمد و مناسبی برای تبیین بسیاری از پدیده‌ها و رویدادهای فعلی نیست.

۳) جهانی شدن یك فرآیند و پروسه است نه یك وضعیت غائی.‌ ما در جهانی شدن با فرآیند «شدن» سرو كار داریم فرآیندی كه به كمك عواملی همچون نظام ارتباط جهانی، سازمانهای بین‌المللی و... مرزهای ملی را نادیده گرفته و بسیاری از پدیده‌ها را دستخوش تحول و تبدیل و تأثیرپذیری كرده است بطوری كه گفته می‌‌شود جهانی شدن اولاً روندی اجتناب‌ناپذیر است. (جهانی شدن فرهنگ و سیاست، ص۱۴) ثانیاً پدیده‌ای منتج از برخی تحولات اجتماعی است. ثالثاً این فرآیند بصورت یك وضعیت پایدار باقی نمی‌ماند و عاقبت وارد مرحله دیگری می‌‌شود كه برخی از آن به عنوان «یكپارچگی جهانی» یاد می‌‌كنند.

۴) جهانی شدن با وجود تمامی مخالفتها و موافقتها نه خیر است و نه شر بلكه هم می‌‌تواند مطلوب باشد و هم نباشد به عبارت دیگر جهانی شدن هم منجی است و هم مهلك.

۵) از پیامدهای عصر مدرنیته و پیشرفت رسانه‌های ارتباطی است كه به سرعت در حال فراگیری تمام كشورهای جهان است. در فرآیند جهانی شدن‌، دولتها نقش چندانی ندارند بلكه نقش عمده و اساسی بر عهده مجامع بین‌المللی و شركتهای چند ملیتی می‌‌باشد. اصولاً جهانی شدن یك پدیده مرز ناشناس و مرز گشا است.

۶) گسترش و اتحاد بازارهای مالی و بورس، استفاده از شیوه‌های نوین تجارت جهانی نظیر بازرگانی الكترونیكی، بین‌المللی شدن تولید یا به عبارت دیگر تولید مشاركتی، رقابت گسترده توأم با انتقال سریع اطلاعات؛ از اصول و ویژگیهای دیگر جهانی شدن است جهانی شدن اهمیت یافتن روزافزون بازار جهانی است.

۷) از ویژگی‌های دیگر جهانی شدن رشد فزاینده علم و تكنولوژی و تولید اطلاعات علمی است و این رشد بر نهادهای علمی و دینی از جنبه‌های گوناگون اثر می‌‌گذارد.

ب) زمینه‌های شكل‌گیری وگسترش پدیده جهانی شدن

جهانی شدن و تشكیل حكومت جهانی۲ از دیرباز بعنوان یكی از آرمانهای بشریت مطرح بوده است. انسانها همواره خواهان آن بوده‌اند كه در پرتو اصول مشترك و متعالی به جنگها و درگیریها خاتمه داده و زندگی مسالمت‌آمیزی را محقق سازند. پیامبران الهی نیز تحقق چنین آرزویی را در آینده تاریخ بشریت بشارت داده‌اند كه وجود تفكر ظهور یك منجی جهانی در میان ادیان و مذاهب مختلف خود دلیلی براین ادعا می‌‌باشد (حقوق بین‌الملل اسلامی، جلد اول، صفحه ۱۱۲)

اساساً سه فرآیند در شكل‌گیری و یا گسترش این پدیده نقش محوری داشته‌اند.

۱) گسترش نظامهای دولتهای ملی كه نقطه آغازین آن به قرن شانزدهم میلادی بر می‌‌گردد.

۲) رشد اقتصاد و سرمایه‌داری جهانی و انقلاب صنعتی در اروپا و غرب

۳) گسترش و توسعه وسایل ارتباط جهانی و فن‌آوری اطلاعات

خیزش امواج جهانی شدن به سالهای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی و بویژه پس از پایان جنگ سرد بر می‌‌گردد و وقوع پاره‌ای از تحولات پس از جنگ جهانی دوم در تشدید و سرعت گرفتن فرآیند جهانی شدن سهم بسزایی داشته‌اند از قبیل، تشكیل سازمان ملل متحد و سازمانهای بین‌المللی، فروپاشی نظام كمونیستی در شوروی سابق، رشد فعالیت شركتهای چند ملیتی...، اطلاعات و حمل و نقل، بطوری كه عمده رسانه‌های بین‌المللی حركت خود را در جهت آماده‌سازی كشورهای جهان سوم برای پذیرش فرآیند جهانی‌سازی متمركز كرده‌اند در حال حاضر مراجع بین‌المللی در جهت نیل به جهانی شدن و جهانی‌سازی صورت می‌‌گیرد اندیشه گفتگوی تمدنها، برگزاری همایشهای بین‌المللی، اقدامات سازمان تجارت جهانی و... از نمونه‌های گسترش پدیده جهانی شدن می‌‌باشد.

ج) پیامدها و نتایج جهانی شدن در حوزه‌های فرهنگ، سیاست و اقتصاد

جهانی شدن مشتمل بر امواجی است كه به نظر می‌‌رسد نظم برآمده از عصر جدید را دستخوش تغییر و دگرگونی نموده است. اندیشمندان و نظریه‌پردازان معاصر معتقدند كه تفكر جهانی شدن از اندیشه‌های كلیدی ورود انسان معاصر به هزاره سوم میلادی است (جهانی شدن و جهان سوم، ص۱۲۳) با توسعه و گسترش وسایل ارتباطی از قبیل اینترنت و ماهواره ما شاهد یك نوع تنیدگی جهانی و ارتباط تنگاتنگ جوامع بشری هستیم بویژه در عرضه فرهنگ سیاست و اقتصاد. فرآیند جهانی شدن از یكسو موجب افزایش معرف بشری و تحكیم روابط بین‌المللی شده و یك رفاه و توسعه نسبی را برای جهانیان به ارمغان خواهد آورد ولی از دیگر سو سبب بروز چالش‌ها در حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شده و می‌‌شود بطوری كه طرفداران دیدگاه رهیافت واگرایی معتقدند كه حركت اصلی فرآیند جهانی شدن به سمت افزایش نابرابری و عدم تعادل بین ملتها شده است (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، داود كیانی) و همین امر سبب شده كه برخی از نظریه‌پردازان به ارائه تئوریهای خشونت‌گرا نیز كشانده شده‌اند. (برخورد تمدنها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه محمد‌علی حمید رفیعی) در حالیكه دیگر صاحب‌نظران معتقدند در سایه تضارب آرا و تقابل جهان‌ بینی‌ها كه امر مطلوبی است باید با گفتگوی مسالمت‌آمیز به زایش اندیشه‌های متعالی كمك كرد (پیرامون جمهوری اسلامی، مرتضی مطهری) و به جای برخورد تمدنها به گفتگوی تمدنها اندیشید.

حركت جهانی شدن با همه ابعاد وسیعی كه دارد هر چند نتوانسته است بطور كامل حاكمیت ملی دولتها را كنار بزند اما در عین حال موجب شده است كه «حاكمیت»، مفهوم اصیل خود را از دست بدهد و روند جهانی شدن منجر به تحدید حاكمیت دولتها گردیده است بطوری كه دولتها استقلال و آزادی عمل كامل خود را از دست داده‌اند. موضوعاتی از قبیل حقوق بشر، منع گسترش سلاحهای هسته‌ای، تجارت جهانی، تأسیس دیوان كیفری بین‌المللی و... از مصادیق محدودیت به شمار می‌‌آیند.

جهانی شدن بر حوزه فرهنگ ملی و دینی نیز تأثیرگذار بوده است. استفاده افراد از انواع ابزارهای ارتباطی الكترونیكی نظیر رایانه و ماهواره‌ها باعث گسترش و رواج الگوهای رفتاری مشابهی در سطح جهانی شده كه عموماً از آن با عنوان هویت مجازی۳ یاد می‌‌شود. (دین جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهانی سوم، ص۱۲)

ما امروز شاهد ظهور گونه‌های جدیدی از فرهنگ جهانی هستیم كه بعنوان ارزش مطرح و تبلیغ می‌‌شود مفاهیمی از قبیل حقوق بشر، دموكراسی، آزادی، سكولاریسم كه با فرهنگ ملی و دینی جوامع مسلمان مطابقت ندارد ولی بعنوان یك الگوی ارزش به سایر جوامع تحمیل می‌‌شود. به نظر می‌‌رسد فرهنگ فعلی حاكم بر ابزارهای ارتباطی برای كسانی كه بنیه فكری قابل توجهی نداشته باشند هویت‌زا است نه هویت‌ساز و هویت انسانی قربانی هویت ماشینی می‌‌شود.

در بعد جهانی شدن فرهنگ، جهانی شدن باعث همگرایی و نزدیكی ادیان و مذاهب شده كه این خود پایه‌های مشترك جهانی آنها را محكم‌تر می‌‌سازد. علی‌رغم تصور برخی كه فكر می‌‌كنند در عصر مدرنیته وانفجار اطلاعات و در هم آمیختگی فرهنگها، دین به انزوا كشیده می‌‌شود باید گفت جهانی شدن نه تنها دین را به حاشیه نرانده بلكه در متن دغدغه‌های روحی بشر معاصر قرار داده است و انسان معاصر بیش از هر زمان به دین و آموزهای دینی احساس نیاز می‌‌كند (علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی) و جایگاه اندیشه دینی مورد تقویت و تأكید قرار گرفته است بنحوی كه برخی معتقدند از دو مذهب مسیحیت و اسلام تبلیغ بیشتری می‌‌شود. و فضای جهانی فضای گفتگوی این دینها شده است گروهی دیگر نیز معتقدند كه جهانی شدن باعث سكولاریزه شدن دین می‌‌شود به عبارت دیگر در فرآیند جهانی شدن فرهنگ غالباً از دین، مفهوم فردی آن تبلیغ می‌‌شود نه دین حكومتی و اجتماعی.

محمود صوفی آبادی

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی سمنان

منابع و ماخذ:

۱ـ قرآن كریم

۲- نهج البلاغه

۳- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

۴- ابراهیمی محمد و حسینی سید علیرضا، اسلام و حقوق بین‌المللی عمومی، جلد اول، انتشارات سمت، ۱۳۷۲

۵- باربور، ایمان علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، مركز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۶۲

۶- بوكای موریس، مقایسه میان تورات انجیل قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌الله دبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۴

۷- پلینز ج كلسی، فرهنگ روابط بین‌المللی، ترجمه حسن پستا، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، ۱۳۵۷

۸- ملینسون، جان، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حكیمی، چاپ اول، ۱۳۸۱

۹- خلیلیان سید خلیل، حقوق بین‌الملل اسلامی، جلد اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بهار ۱۳۶۲

۱۰- ری كیلی و فیل مارفیت، جهانی شدن و جهان سوم، ترجمه شیخ علیان و نورائی، وزارت امور خارجه، ۱۳۸۰

۱۱- طباطبائی، علامه محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۹۷۳

۱۲- طبرسی، شیخ ابوفضل، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ق

۱۳- قاضی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۰

۱۴- كاظمی، علی‌اصغر، جهانی شدن فرهنگ وسیاست نشر قومس، تهران، ۱۳۸۰

۱۵- كیانی، داود، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، مجله اندیشه صادق، شماره ۵

۱۶- گودرزی، غلامرضا، مقاله جهانی شدن، خطر یا رویا الزام یا انتخاب، مجله اندیشه صادق، شماره ۵

۱۷- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم دار حیا التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳

۱۸- مركز مطالعات و مدارك علمی ایران، فرهنگ علوم سیاسی، بهار ۱۳۷۵

۱۹- مطهری، مرتضی، پیرامون جمهوری اسلامی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۷

۲۰- هانگتینتون، ساموئل، برخورد تمدنها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه محمدعلی حمید رفیعی، دفتر پژوهشی‌های فرهنگی، تهران، ۱۳۷۸

یادداشت‌ها:

۱- Globalization

۲- World Govermment

۳- Figurative identify

۴. آیه ۱۵۸، سوره اعراف

۲۱.۵ / بقره

۶. ۲۸/ سباء

۷. ۱۰۷/ انبیاء

۸. ۱ فرقان

۹. ۳۳/ آل عمران

۱۰. ۲۸ / فتح

۱۱. ۱۰۵/ انبیاء

۱۲. ۵۵/ نور

۱۳. ۲۰۸/ بقره

۶۴.۱۴/ ال عمران

۱۵. آیه ۵۸/ روم و ۲۷/ زمر

۱۶. در آیه ۱۳ سوره حجرات خداوند تقوا را مطرح نموده است و در آیه ۳۱ سوره نبا (ان للمتقین مفازا) این سعادت و راه بیان فرموده است.

۱۷. نامه ۶۲ نهج‌البلاغه

۱۸.یعنی اندیشه تشكیل یك نهاد سیاسی جهانی كه بتواند از طریق استقرار یك قدرت فائقه فراتر از نظام دولتی صلح و امنیت را در جهان تأمین كند.

۱۹. فعال‌ترین سازمانی كه ایده حكومت جهانی را تبلیغ می‌‌كند سازمان فدرالیستهای جهان متحده است.

۵۴.۲۰ / آل‌ عمران

۲۱. ۵۷ / مائده

۲۲. ۱/ ممتحنه

۲۳. ۱۱۳ / هود

---