اسماعیل میرزا در اندیشه قدرت

بازشناسی ظهور و سقوط صفویه در ایران

ایران زمین از دیر باز دارای حکومت‌هایی بوده که چگونگی و کیفیت به قدرت رسیدن‌شان جای تامل و در خور بررسی است.یکی از این سلسله‌های حاکم، خاندان صفوی است. قدرت‌یابی صفویه معلول شرایط سیاسی – اجتماعی و فرهنگی خاصی بوده که ایران زمین در آن زمان تجربه می‌کرده است. تا قبل از حمله مغول‌ها به ایران به دلیل استبداد سلسله‌های حکومتگر و تعصبات حاکم بر جامعه زمینه‌ای برای بروز و ظهور افکار و اندیشه‌های تشیع وجود نداشته است.

به‌طوری که هر حرکت شیعی که علم مبارزه، آزادی‌خواهی، آزاداندیشی و دگرنگری را بر می‌افراشته به شدیدترین وجهی سرکوب و منکوب می‌شده است. حمله مغولان از یک طرف باعث از بین رفتن حکومت مرکزی شده و از طرف دیگر موجبات انهدام سلسله خوارزمشاهیان را فراهم کرده بود.تعدیات و تجاوزات مغولان و ظلم و ستم بی‌حد و حصر آنان زمینه‌هایی برای رشد و شکوفایی اندیشه‌های مبارزه با ظلم و ستم را فراهم کرد بعدها این اندیشه‌ها در فرهنگ خونبار شیعی ایرانیان نضج می‌گرفت و سرانجام در جنبش سربداران متجلی و متبلور شده بود.

بعد از ظهور امیر تیمور گورکانی و تاسیس سلسله گورکانیان بار دیگر حرکت‌های شیعی و آزادیبخش سرکوب شدند اما پس از مرگ‌اش و به قدرت رسیدن اخلاف او به میزان زیادی از خشونت و سبعیت و ددمنشی نظام گورکانی کاسته شد. بنابراین در این فضا زمینه برای رشد و بالندگی حکومت‌های ملوک‌الطوایفی در ایران و پویش مذاهبی غیر از مذهب رسمی و حکومتی فراهم شده بود. به‌طوری که حتی اقلیت‌های مذهبی هم به تکاپو افتادند و ترویج و تبلیغ مذهب‌شان را وجهه همت خود ساخته بودند. علمای مذهب امامیه نیز با اغتنام از فرصت پیش آمده به بسط و گسترش مذهب تشیع می‌پرداختندشیخ صفی‌الدین اردبیلی جد اعلای صفویه که فردی بود با مذهب عامه که بعدها به شیعه امامیه تغییر مذهب داده بود به فعالیت‌های گسترده‌ای بین مریدانشان می‌پرداخت.

بعدها در نسل او و همین مریدانش تمایل به کسب قدرت سیاسی به وجود آمد در آن زمان به دلیل اینکه حکومت ایلخانان توجه خاصی به عرفان و عرفا مبذول می‌کردند، بی‌اعتنایی به قدرت حاکم و نفوذ و اقتدار مردمی شیخ‌صفی‌الدین و احفا و اعقابش اردبیل را کانون توجهات قدرت‌های سیاسی حاکم قرار داده بود.

شیخ حیدر از نوادگان‌اش با یک ازدواج سیاسی با مارتا دختر اوزن حسن حاکم آق قویلونلوها به جنگ با شروانشاهیان پرداخت اما در این جنگ شیخ حیدر کشته شد. پس از مرگ شیخ حیدر فرزندان‌اش به همراه مادرشان مارتا با علمشاه بیگم به فارس تبعید شدند و در زندان قلعه معروف اصطغر (استخر) محبوس شدند. سلطان یعقوب که موجبات شکست و کشته شدن شیخ حیدر را فراهم کرده بود. مدت سیزده سال حکومت کرد.

(۱)او توسط همسرش مسموم و سپس مقتول شده و پس از مرگ‌اش، فرزندش به قدرت رسید. به گفته مصلح‌الدین لاری در مرآت الادوارومرقات الاخبار: «بلافاصله پس از پخش خبر مرگ ناگهانی سلطان یعقوب صوفی خلیل و امرای دیگر سلطان یعقوب از فرصت را غنیمت شمرده بایسنقر جوان را به جانشینی پدر نشانیدند بایسنقر مدت یک‌سال و هشت ماه حکومت کرد. (۲)سرانجام پس از کشمکش‌های فراوان که بین فرزندان سلطان یعقوب به‌وجود آمد رستم میرزا فرزند مقصودبیک از دسپینا به قدرت رسید سرانجام رستم‌میرزا در مورخه رجب سال ۸-۸۹۷ در تبریز به نام رستم پادشاه به تخت نشست و درصدد برآمد تا به قلع و قمع مخالفانش بپردازد.مورخان عصر صفوی معتقدند که از قدم‌های اول دوران زمامداری رستم‌میرزا، آزاد کردن فرزندان شیخ حیدر از استخر فارس جهت بقای عمر دولت خود بود. رستم میرزا با آزاد کردن فرزندان شیخ حیدر آنان را وادار کرد که تا انتقام خون پدرشان را از شاهزادگان آق‌قویونلو بگیرند.

(۳) اعتقاد راسخ رستم میرزا بر این بود که با این کار مدعیان تاج و تخت را براندازد در فرجام کار هم فرزندان شیخ حیدر را از بین ببرد.در این رابطه سلطان علی میرزا برادر بزرگتر اسماعیل میرزا طی یک توطئه به قتل رسید.اسماعیل میرزا که بعدها شاه اسماعیل لقب گرفت مدت‌های مدیدی زندگی مخفی داشت و در لاهیجان به شکل پنهان روزگار می‌گذرانید تا به گفته‌ مریدانش و به گمان خود ظهور نمایدتوطئه حکومت ترکمانی آق‌قویلونلوها و اختلافات درونی آنها زمینه را برای قیام اسماعیل میرزا فراهم می‌ساخت. اسماعیل میرزا پس از حمله به شروان و تصرف آنجا شهر باکو را هم مورد حمله قرار داد و موفق شد با سرکوبی حکام و اموای آن مناطق علاوه بر کسب وجهه مذهبی و تعمیق آن در بین مریدانش پول و اسلحه فراوانی هم به دست آورده طوری که از نظر نظامی هم بسیار قدرتمند شد.