دشواری های مدیریت یارانه ها

پرداخت , عدم پرداخت و نحوه پرداخت یارانه, چالشی بزرگ در تمام جوامع است

افراد زیادی هستند که به دلایل مختلف با حذف یارانه‌ها مخالف هستند. این ایده خوبی به نظر می‌رسد که دولت بخشی از بودجه عمومی ‌کشور را صرف کالاهای مورد نیاز عموم مردم کند. حذف یارانه‌ها نیز معنایی جز گرانتر شدن قیمت کالاهای پرمصرف نخواهد داشت. اما اجازه دهید بحث را با یک مثال ساده شروع کنم.

اکثر ما تمایل نداریم بنزین را با قیمت گران و بدون یارانه بخریم، اما اگر قرار باشد بودجه اختصاصی برای یارانه بنزین از مالیات من و شما یا به نحوی از صندوقی که متعلق به من و شما باشد پرداخت شود چطور خواهیم پذیرفت که مثلا من یا شما که از خودروی کم مصرف و در زمانی که لازم است استفاده کنیم یا از وسایل حمل و نقل عمومی ‌با همه مشکلاتش استفاده کنیم، ولی فرد دیگری با یک خودروی ۸ سیلندر، سنگین و گرانقیمت ایرانگردی کند؟ طبیعتا چنین فردی با چنین خودرویی سهم بسیار بیشتری از یارانه نسبت به ما خواهد برد در حالی که عدالت آن است که همگی به صورت یکسان از بودجه عمومی‌ یارانه‌ها بهره ببریم.

شاید پس از شنیدن این حکایت تا حدی با من موافق باشید که اگرچه کالای ارزان و با یارانه ارزان‌تر و برای ما شیرین‌تر است، اما اگر واقعا بودجه یارانه را پول خود بدانیم آنگاه عدالت نخواهد بود که افرادی که شاید نیازمند آن یارانه هم نباشند سهم بیشتری از افرادی که نیازمند یارانه هستند، ببرند.

شاید با خواندن مثال بالا با ایده پرداخت مستقیم یارانه‌ها موافق‌تر باشید. این‌که سهم هر کس از بودجه یارانه به صورت مستقیم به وی پرداخت شود، اما این ایده نیز بی‌اشکال نیست به طور مثال معیار پرداخت سهم یارانه چیست؟ اگر قرار باشد به هر فرد یارانه پرداخت شود آنگاه خانواده‌ای که با نگاه واقع‌بینانه و در جهت بهبود شرایط خانواده و جامعه فرزندان کمتری دارد سهم کمتری از خانواده‌ای خواهد برد که بدون ملاحظه و کنترل فرزندان متعددی دارد.

از طرف دیگر اگر فرض بگیریم بخشی از اهداف یارانه حمایت از مصرف کالاهای خاصی باشد چه کسی می‌تواند اطمینان داشته باشد که یارانه مستقیم واقعا صرف بهبود مصرف یا حمایت از این کالاها می‌شود؟ مثلا ممکن است دولت برای شیر خوراکی یارانه بپردازد تا قیمت آن پایین بیاید و در نتیجه مصرف آن در جامعه بیشتر شود که این نیز در نهایت ضمن رونق بخشیدن به دامپروری به سلامت کلی جامعه نیز کمک می‌کند. اما وقتی این یارانه به صورت مستقیم پرداخت شود چه اطمینانی وجود خواهد داشت که مردم مبلغی از این یارانه مستقیم پرداختی را صرف خرید شیر خواهند کرد؟ چه بسا که مثلا در یک خانواده این یارانه به جای آن‌که شیر خوراکی برای فرزندان شود به نوعی کمک خرج خرید مواد مخدر پدر معتاد خانواده شود.

هرچند حمایت از افراد یا خانواده‌هایی که به دلایلی دچار مشکلات حاد اقتصادی هستند در دنیای امروز بخشی از وظایف جامعه و دولت‌هاست، اما پرداخت یارانه به طبقه کم‌درآمد یا بی‌درآمد جامعه نیز خالی از اشکال نیست.

چرا باید کسانی که بیشتر کار می‌کنند، زحمت می‌کشند، سطح تحصیلات و مهارت‌های کاری خود را ارتقاء می‌دهند یا با استفاده از خلاقیت‌ها و مهارت‌های خود درآمد بیشتری دارند خرج یا کمک خرج بخشی از جامعه را بدهند که احیانا تمایل یا تلاش لازم برای کار و کسب درآمد ندارد یا حتی به دلایلی چون اعتیاد یا بی‌انضباطی و... توان پیدا کردن کار یا ادامه کار ندارد.

البته اصلی که امروز در اکثر جوامع نیز حاکم است این هست که افراد جامعه با توجه به میزان درآمد خود بخشی از هزینه تامین بسترهای پیشرفت و حفاظت از کل جامعه را پرداخت می‌کند (مثل هزینه‌های آموزش یا هزینه‌های نظامی‌)، اما آنچه در اینجا مورد بحث است پرداخت سهم توسط افرادی است که تلاش بیشتری داشته یا با دوراندیشی پس‌انداز داشته‌اند به افرادی که به دلایلی به غیر از محدودیت‌های جامعه خود توان پیشرفت و تلاش ندارند.

اما حال فرض کنید که اصلا قرار نیست یارانه به آن شکل که در بالا اشاره شد چه به طور غیرمستقیم و برای کالاهای مصرفی و مورد نیاز و چه به صورت مستقیم و نقدی به شهروندان پرداخت شود در این صورت ممکن است عده‌ای این اعتقاد را داشته باشند که بودجه یارانه‌ها در مواردی مثل بهداشت و درمان هزینه شود و این مساله امروز نیز مورد بحث در کشورهای پیشرفته است.

کم نیستند کسانی که معتقدند درمان بایستی برای عموم جامعه رایگان باشد و چه صحنه‌ای متاثرکننده‌تر از آن هست که فردی به دلیل عدم توان پرداخت هزینه درمان از درد و بیماری رنج ببرد.

با وجود این نگاه انسانی باز هم پرداخت هزینه درمان از طرف دولت و از درآمد کلی جامعه بی‌اشکال نیست. به طور مثال چه فرقی بین فردی است که در خوراک، تحرک و سلامت خود دقت دارد، ورزش می‌کند، سیگار نمی‌کشد و به بهداشت دندان و دهان خود اهمیت می‌دهد و حتی خود را از خوردن بسیاری از خوراکی‌های خوشمزه، اما مضر منع کرده با فردی سیگاری که در خوردن غذاهای مضر افراط می‌کند؟

طبیعی است که فردی که در ابتدا اشاره شد کمتر مریض شود یا درمان بیماری‌های احتمالی او کم‌هزینه‌تر باشد و فرد دیگری که اشاره شد چه بسا به بیماری‌های خطرناک‌تری مبتلا و درمانش پرهزینه‌تر باشد و قاعدتا در اینجا عدالت نیست که فرد اول هزینه درمان فرد دوم را بپردازد. چه کسی می‌خواهد مالیات بر درآمدش صرف هزینه درمان افرادی سیگاری یا بی‌توجه به سلامت خویش شود؟

پرداخت یا عدم پرداخت و نحوه پرداخت یارانه چالشی بزرگ در جوامع امروز دنیاست از طرفی عدم پرداخت یارانه می‌تواند به ضرر بخشی از جامعه یا صنایع خاصی باشد و از طرفی پرداخت و شکل پرداخت آن همواره مورد بحث کارشناسان بوده و دغدغه شهروندان جامعه که بخصوص بودجه یارانه‌ها را در نحوه خرج مالیات پرداختی خود حس می‌کنند بوده است.

وبلاگ علیرضا شیرازی