چند نکته درباره اشتغال زنان از آغاز تا امروز

در آخرین روزهای عمر دولت دهم اگرچه لایحه ها یکی پس از دیگری به تصویب می رسند و جایگاه زنان در بین قانون های تصویب شده و نشده تغییر می کند, اما همچنان مساله اشتغال زنان در کشور از مسائلی است که به طور کامل حل نشده و در نیمه راه به سر می برد

در آخرین روزهای عمر دولت دهم اگرچه لایحه‌ها یکی پس از دیگری به تصویب می‌رسند و جایگاه زنان در بین قانون‌های تصویب شده و نشده تغییر می‌کند، اما همچنان مساله اشتغال زنان در کشور از مسائلی است که به‌طور کامل حل نشده و در نیمه راه به سر می‌برد. با اینکه نتایج سرشماری اخیر در کشور نشان می‌دهد، سیاست اشتغال زنان نسبت به قبل بهبود یافته و زنان با شرکت در عرصه‌های مختلف اقتصادی، علمی،ورزشی،سیاسی و اجتماعی موفق به کسب مقام‌های زیادی شده‌اند، اما هنوز میزان بیکاری زنان ارتقای در حد انتظاری نیافته ‌است. تاریخچه اشتغال زنان در ایران به سال‌هایی برمی‌گردد که مادران و دختران خانواده به امور کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی می‌پرداختند؛ کارهایی که جزو امور خانه محسوب می‌شده و زنان در قبال آن مزدی دریافت نمی‌کردند. «کلارا رایس» در کتاب «زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنها» می‌گوید: «ضمن کارهای مربوط به داخل خانه، بافتن و پشم ریسی، پختن نان، تهیه لبنیات و... به عهده آنان بود.» زنان وابسته به طبقات پایین بنا به نوع تولیدات منطقه زیستی خویش در کارگاه‌های خانوادگی مشغول کار بودند و از این طریق به اقتصاد خانواده کمک می‌کردند. بعد از ملی شدن صنعت نفت در ایران، اوضاع اقتصادی دچار تحولات ویژه‌ای شد، تا جایی که فرصت‌های شغلی بسیاری به وجود آمد و برای زنان امکان استخدام از کارگری در کارخانه تا شغل‌های بالاتر به‌وجود آمد و نشان داد زن امکان ایفای نقش‌های مفید اجتماعی در خارج از خانه را هم دارد.

به گفته جامعه شناسان، نقش شغلی زن در مقایسه با نقش سنتی آن که شامل مادر بودن و همسرداری می‌شود دارای امتیازهای زیادی در زندگی خانوادگی است که پایه‌های اقتصادی خانواده را در وهله اول محکم می‌کند و تامین مخارج زندگی یک تنه برعهده مرد نمی‌افتد. یکی از معیارهای سنجش توسعه یافتگی میزان اهمیت و اعتبار زنان است. زنان به عنوان تربیت کنندگان نسل بعدی دارای ارزش بسیاری هستند. با توجه به این که نیمی از کل جمعیت جهان را زنان تشکیل می‌دهند و دو سوم ساعات کار انجام شده توسط زنان صورت می‌پذیرد، تنها یک دهم درآمد جهان و فقط یک صدم مالکیت اموال و دارایی‌های جهان به زنان اختصاص یافته است.

بنابراین وجود تفاوت برای زنان در تمامی جوامع کم و بیش وجود دارد که در برخی از سازمان‌های جهانی در چند سال اخیر به این مساله بیشتر توجه شده و در برنامه‌ریزی‌های خرد وکلان اقتصادی و اجتماعی سازمان‌های مختلف جهانی قرار گرفته است.وضعیت اشتغال زنان در ایران این روزها با توجه به تصویب قانون‌های مختلف دچار افت و خیزهایی است.

گاهی چنان خوب است که از قوانین به نفع زنان استفاده می‌شود و گاهی خیلی کارشناسی نیست که در عمل توفیقی برای آنان ندارد. سوالی که این روزها وجود دارد این است که آیا طرح قوانینی چون دورکاری، اضافه کردن دوران مرخصی زایمان، استخدام دو زن به جای یک مرد به طور نیمه‌وقت و... موجب پر رنگ شدن نقش زنان و فعالیت اجتماعی آنان می‌شود؟ آیا طرح این قانون‌ها با توجه و شناخت حوزه استخدام و کارفرماست؟ طبق قانون دور کاری کارمند نیاز به حضور فیزیکی به طور دائم در محل کار ندارد که در این طرح اولویت بیشتر به زنان داده شده است. به موجب این امر مسئولان اعلام کرده‌اند زنان بیشتر می‌توانند به امور تربیتی فرزندان بپردازند و خانه را تبدیل به محل کار کنند.

اما مشکلی که در قبال این مساله پیش آمد این بود که بسیاری از روسا و کارفرماها به دلیل عدم حضور کارمند در محل کار و پایین آمدن بیلان کار، اقدام به تعدیل نیرو کردند. طبق آمار، کارمندان زن بیشتر از این طرح استقبال کرده بودند. با این که مسئولان بخشنامه صادر کردند که هیچ دستگاهی حق تعدیل نیروهایی که از دورکاری استفاده می‌کند را ندارد، اما با این حال تعدادی از افراد مخصوصازنان دچار این مشکل شدند و این ظاهرا موجب دور کاری زنان از محیط کار می‌شود و همچنین ادارات به دلیل استفاده زنان از دورکاری اقدام به استخدام کارمندان مرد می‌کنند.

بحث دیگری که در رابطه با اشتغال زنان وجود دارد محدودیت شغلی زنان، بیکاری بخشی از تحصیلکردگان دختر و همچنین سیاست اشتغال زایی برای زنان و دختران روستایی است. در حال حاضر طبق قوانین دو نوع مشکل شغلی برای زنان وجود دارد که یکی ممنوعیت برخی از مشاغل به خاطر منع شرعی و رعایت وضع خاص زنان و دیگری مربوط به زن شوهردار از اشتغال به مشاغل منافی مصالح خانوادگی است.

سیاست اشتغال‌زایی برای زنان که این روزها نسبت به مردان بیشترین قبولی در کنکور را دارند و بعد از تحصیل از بازار کار مناسب برخوردار نیستند، بحثی است که ذهن بسیاری از فعالان امور زنان و کارشناسان را در بر گرفته است.طبق آمار نرخ بیکاری زنان در جامعه در حد مقبولی به اعتقاد کارشناسان نیست. طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی با عنوان «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران» شغل اصلی زن را همسری و مادری عنوان کرده است. ماده ۵ این مصوبه کلیه مشاغل را با نگاهی به چهار دسته تقسیم کرده است:

۱- مشاغلی که با ویژگی‌های بانوان از لحاظ روحی و جسمی متناسب باشد؛ مانند علوم آزمایشگاهی، مهندسی الکترونیک، داروسازی، مددکاری و مترجمی.

۲- مشاغلی که پرداختن به آن از سوی زنان مطلوب شارع است مثل مامایی و رشته‌های پزشکی و تدریس.

۳- مشاغلی که هیچ گونه مزیت و برتری در آن برای شاغلان زن و مرد وجود ندارد و ملاک انتخاب آن تخصص یا تجربه است.

۴- مشاغلی که به دلیل منع شرعی یا شرایط خشن کار یا به دلیل ارزش‌های اعتقادی-فرهنگی و اجتماعی برای بانوان نامناسب است؛ مانند قضاوت و آتش‌نشانی. گاهی شرایط نابرابر کار برای زنان نسبت به مردان چه از لحاظ دستمزد و امکان ارتقا به سطوح بالاتر، باعث می‌شود اشتغال زنان شرایط ویژه‌ای داشته باشد که با ساختار سنتی و فرهنگی- اقتصادی جامعه ما در ارتباط باشد. این نظریه که چون مردان نان‌آور خانواده هستند از نظر فرصت‌های شغلی در اولویت قرار دارند، مسائلی را که در انتخاب شغل برای زنان وجود دارد، عدم وجود امنیت شغلی از لحاظ روحی و جسمی در محیط کار، وجود نگرش‌های سنتی درباره کار زنان و دختران همه و همه دست به دست هم داده تا کارشناسان توجه بیشتری نسبت به مشکلات زنان در زمینه اشتغال زایی داشته باشند.

افسانه یراحی

کارشناس ارشد جامعه شناسی