خاطرات احمدصدر حاج سیدجوادی از صدر انقلا ب

در مملکت ما وقایع نگاری روزانه مقامات حکومتی, سنت غایبی است و اگر هم برخی مشغول آنند یا از خود به جای گذاشته اند, هنوز در اندرونی هاست و به جمع متون و بلکه اسناد تاریخی نپیوسته است

در مملکت ما وقایع‌نگاری روزانه مقامات حکومتی، سنت غایبی است و اگر هم برخی مشغول آنند یا از خود به جای گذاشته‌اند، هنوز در اندرونی‌هاست و به جمع متون و بلکه اسناد تاریخی نپیوسته است. تنها انتشار چند نمونه از آن چون یادداشت‌های اسدالله علم وزیر دربار پهلوی و خاطرات روزنوشت اکبر هاشمی‌رفسنجانی(که از سال ۶۰ تا ۶۴ آن منتشر شده) حکایت از این خلا‌ دارد.

افزون بر آن با انتشار حجم وسیعی از خاطرات فله‌ای مواجهیم که وقایع یک دوره خاص تاریخی یا مدیریتی یک فرد را در چند صفحه خلا‌صه کرده و بیشتر کندوکاو صاحب خاطره در سیر رخدادهاست تا شرح آنچه دیده و شنیده و تحولا‌ت محیط پیرامونی شخص.

این بی‌شک پیشینه‌ای تاریخی دارد، اینکه مقامات ذیحق و سابق، صاحب هزاران راز نگفته هستند که بازگویی‌اش به مصلحت زمانه و زمینه‌ای که در آنند، نیست؛ اما همین تقیه، آیندگان را از تجسم جزئی رخدادهای یک مقطع خاص محروم می‌کند و به فرض اگر آن شخص در فردای روزگار قصد بازگویی آن را داشته باشد، جز کلیات چیزی باقی نمی‌ماند.

یادداشت‌های <احمد صدر حاج‌سیدجوادی از زمستان ۱۳۵۷> با عنوان <خاطرات صدر انقلا‌ب> به ویرایش سیدمسعود رضوی از این منظر کتاب درخوری است. این کتاب روزنوشت‌های عضو شورای انقلا‌ب و عضو شورای مرکزی نهضت آزادی ایران و وزیر کشور دولت موقت در مقطع زمانی ۹ دی تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ است؛ مقطعی فوق‌العاده حساس و سرنوشت‌ساز که راوی آن یکی از کنشگران کلیدی انقلا‌ب و از موسسان جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر به همراه مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی و جمعی دیگر است. احمد صدر حاج‌سیدجوادی پس از بازداشت عزت‌الله سحابی، مامور تماس با نمایندگان نهضت آزادی ایران در خارج از ایران می‌شود؛ دکتر ابراهیم یزدی در آمریکا، صادق قطب‌زاده و ابوالحسن بنی‌صدر در پاریس و صادق طباطبایی در آلمان. این حقوقدان، عضو هیات اجراییه موقت نهضت آزادی ایران در دهه ۴۰ و پس از بازداشت اعضای دیگر بود. ‌

کتاب خاطرات صدر شرح رخدادهای ۱۳ روز منتهی به انقلا‌ب است؛ حاوی مذاکره با کارکنان اعتصابی شرکت نفت، تظاهرات مردم در شهرهای مختلف، برخوردهای نظامیان پهلوی با تظاهرکنندگان، فعالیت وکلا‌ی مستقل، ملا‌قات با چهره‌های خارجی و آمریکایی‌ها، شورای انقلا‌ب، تشکیل دولت موقت، ورود امام خمینی به تهران، کارشکنی‌های دولت بختیار و... .حاج سیدجوادی در برخی وقایع خود از کنشگران اصلی است و در برخی دگر راوی دیده‌ها و شنیده‌های دیگران است؛ در جریان تشکیل دولت موقت، شورای انقلا‌ب و هیات مذاکره‌کننده با اعتصابیون شرکت نفت.

حاج سیدجوادی آنچه را نقل می‌کند که خود در آن حضور داشته؛ چنانکه در قضیه شرکت نفت که مهندس مهدی بازرگان، مهندس کتیرایی و آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی مامور مذاکره با کارکنان اعتصابی شده بودند و قرار بود دو نفر دیگر نیز به جمع پیشنهاد شود، حاج‌سیدجوادی نقل می‌کند: <پس از مذاکره و به پیشنهاد من قرار شد یک نفر از جبهه ملی که اگر دکتر سنجابی یا داریوش فروهر یا مهندس حسیبی باشند انتخاب و دعوت شوند و نفر دیگری اگر از طرف آنها پیشنهاد شود مجددا با ما مذاکره کنند و نفر دیگر مهندس هاشم صباغیان انتخاب و قطعی شد...( >شنبه ۹ دی‌ماه ۱۳۵۷) یا در جریان مذاکره با اعضای سفارت آمریکا در تهران باز هم حاج‌سیدجوادی حضور دارد که نقل می‌کند: <با مهندس عباس امیرانتظام و در دفتر ایشان ملا‌قاتی با آقای جان آمریکایی عضو سفارت آمریکا در تهران داشتیم.

خلا‌صه مذاکرات ما و اظهار ما این بود که اگر کودتایی روی دهد افسران ارشد ایران بی‌اجازه شما آمریکایی‌ها، چنین کاری نخواهند کرد و شما کاری بکنید که این افراد دست به کودتا نزنند و شما آمریکایی‌ها قادر به جلوگیری هستید.

می‌گفت صادقانه می‌گوید که حدود ۷۰ درصد این ادعا مقرون به صحت است ولی ۳۰ درصد به دست خود این افراد است که موضوعی را بهانه می‌کنند و ناگهان بدون اطلا‌ع ما (آمریکایی‌ها) اقدام به کودتا می‌کنند.> ۱۹۹/۱۰/۵۷) علا‌وه بر آن روایت‌های حاج‌سیدجوادی از شکل‌گیری شورای انقلا‌ب به علت قرار داشتن در هسته اولیه آن، دست اول و بدیع است: <ما چهار نفر (یعنی مهندس بازرگان، مهندس کتیرایی، مهدس عزت سحابی و بنده) به عنوان شورای انقلا‌ب امام خمینی منصوب شده‌ایم که عده ما مطابق با اساسنامه باید نزدیک هفت نفر بشود.> ۲۴۴/۱۰/۵۷) و نیز حضور وی در فرودگاه مهرآباد در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ و ورود امام خمینی: <روبوسی دکتر ابراهیم یزدی با آقای آیت‌الله طالقانی که مدتی طول کشید و توام با گریه و در آغوش کشیدن طولا‌نی بود همه را متاثر کرد.> در اینجا راوی از بیان احساسات و عواطف خود هم دریغ نمی‌ورزد.

در جریان انتصاب مهندس بازرگان به نخست‌وزیری و تکمیل دولت موقت هم حاج‌سیدجوادی روایاتی دارد که از برخی جهات دست اول است: <خلا‌صه بحث این بود که وظیفه و رسالت تاریخی مهندس در چنین موقعیتی حکم می‌کند که مهندس باید قبول کند... شرایط امام عبارت است از اینکه از مدیران کل و معاونین و وزرا و مقاماتی که پست‌های حساس در این ۲۰ سال اخیر داشته‌اند نباید در کابینه شرکت کنند. دیگر اینکه وزرا و معاونین باید حداقل عامل به اصول معتقدات باشند... [امام] گفتند سعی کنید که وزرا به چپ و راست متمایل نباشند و شماها هم باید از حزب استعفا بدهید و بالا‌خره بحث و گفت‌وگو به این نتیجه رسید که فقط از سمت‌های حزبی استعفا داده بشود نه از خود حزب، یعنی به صورت یک عضو ساده باقی بماند. (>۱۴۴/۱۱/۵۷)

حاج‌سیدجوادی در روزنوشت‌های خود بعضا راوی گزارش‌های دیگران و دیده‌ها و شنیده‌های آنهاست که پیش از این یا در کمتر منبعی آمده و یا برای اولین بار است که نقل می‌شود. یکی از آنها شرح دیدار آیت‌الله موسوی‌اردبیلی با جواد سعید رئیس مجلس شورای ملی در منزل دکتر سنجابی است که در آن موسوی‌اردبیلی پیشنهاد می‌دهد مجلس استیضاح و رای عدم اعتماد به بختیار را در سه فوریت پی بگیرد که سعید موافقت می‌کند. ۲۰۰/۱۱/۵۷) یا شرح ملا‌قات امیرانتظام با شاپور بختیار پس از خروج شاه و... راوی اظهارات برخی فعالا‌ن بین‌المللی و چهره‌های خارجی در تهران را نیز درباره شرایط آن روز کشور نقل می‌کند. از نقاط قوت این کتاب بخش توضیحات و یادداشت‌های ویراستار است که حاوی متن حکم‌های مورد اشاره در یادداشت‌ها، معرفی افراد و اماکن و نهادها و نیز توضیحات تکمیلی درباره مسائل مورد اشاره یا اظهارات نقل شده با اتکا به دیگر اسناد و منابع است.

در این کتاب که به همت نشر شهید سعید محبی و تلا‌ش‌های مسعود رضوی تبدیل به کتاب تاریخی مستندی شده، ضمائمی هم افزوده‌اند که شامل متن کامل گزارش‌ها، پیام‌ها، نامه‌ها و اعلا‌میه‌ها، اسناد، شرح احوال و نیز اساسنامه شورای انقلا‌ب و نهضت آزادی ایران است. بخش دیگر این کتاب گفت‌وگوهای حاج‌سیدجوادی با مسعود رضوی در نشریه چشم‌انداز ایران و روزنامه شرق است. ‌

سرگه بارسقیان