متادیتا در محیط آموزش الكترونیكی

امروزه مدیریت دانش در سیستمهای اطلاع رسانی كامپیوتری بصورت قابل ملاحظه ای مورد توجه قرار گرفته است سازماندهی و مدیریت دانش و بدنبال آن مدیریت اطلاعات یك نقش اساسی و موفق را در انتقال دانش فردی به دانش سازمانی ایفا می كنند

امروزه مدیریت دانش در سیستمهای اطلاع رسانی كامپیوتری بصورت قابل ملاحظه ای مورد توجه قرار گرفته است. سازماندهی و مدیریت دانش و بدنبال آن مدیریت اطلاعات یك نقش اساسی و موفق را در انتقال دانش فردی به دانش سازمانی ایفا می كنند. همچنین مدیریت اطلاعات و منابع آموزشی در محیط آموزش (یادگیری) الكترونیكی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از آنجایی كه سیستمهای یادگیری الكترونیكی مقدار زیادی از اطلاعات را نگهداری می كنند، ایجاد اینچنین محیطهایی بایستی به گونه ای انجام شود كه كه كاربران بتوانند از اطلاعات موجود استفاده مفید و مؤثری داشته باشند.

یكی از پارامتر های موفق در مدیریت محتوای آموزشی در محیط الكترونیكی استفاده از متا دیتا می باشد. در واقع در نگارش چنین محیطهایی متا دیتا نقش موفقی را به خود اختصاص داده است. مقاله حاضر مروری بوده و هدف از ارائه آن دادن تعریفی از آموزش الكترونیكی، بیان تاریخچه مختصری از آموزش الكترونیكی در جهان وایران، تبیین مفهوم متادیتا (فراداده یا ابرداده)، بیان چگونگی استفاده از متادیتا در محیط آموزش الكترونیكی و ارائه نكاتی در خصوص طراحی متادیتا در یک سیستم آموزشی الکترونیکی، می باشد. همچنین به معرفی استاندارد Dublin Core در ایجاد متادیتا می پردازد.

پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات باعث تغییرات بسیاری در زمینه آموزش ویادگیری در سطح مراکز آموزشی دنیا گردیده است و با ظهور تکنولوژیهای نوین و ایجاد مراکز آموزشی مجازی، آموزش و یادگیری الكترونیكی جای خود را در این مراکز باز کرده است. چرا که عواملی چون كاهش هزینه آموزش، سهولت حضور در كلاس های آن لاین، تنوع دروس، زمان انتخاب دروس، كاهش هزینه رفت وآمد، وانعطاف پذیری زیاد آموزش الكترونیكی در گسترش این تکنولوژی موثر بوده اند . از طرفی استقبال دانشجویان از این شیوه نوین آموزشی در گسترش آن بی تأثیر نبوده است چرا که یادگیری الكترونیكی با توانش بالا برای آموزش كارآمد و موثر قادر است كه دانش مورد نیاز را در هر محل و در سریعترین زمان ارائه نماید.

آموزش الكترونیكی در ایران صنعتی نوپا در زمینه تكنولوژی آموزشی وآموزش از راه دور است، اما لازم است تا مراكز و مؤسسات آموزشی ایران به ویژه دانشگاه ها با استفاده ازالگویی مناسب با ساختار آموزشی وفرهنگی كشور، در زمینه طرح محیطهای آموزشی مجازی بر اساس استانداردهای بین المللی همت گمارند. یکی از تکنیکهای مورد استفاده در آموزش مجازی در محیط آنلاین یا اینترنت استفاده از متادیتا یا فراداده می باشد که ایجاد متادیتا های مناسب بر اساس استانداردهای بین المللی ازاهمیت ویژه ای (خصوصا جهت پیوند به مراکز آموزشی دنیا) برخوردار است.

● آموزش الكترونیكی

آموزش الكترونیكی استفاده از ابزارهای تكنولوژیكی مختلف مبتنی بر وب یا توزیع شده برای مقاصد آموزشی است. نامهای دیگری مانند آموزش از راه دور (Distance Learning)، آموزش برروی خط (Online Learning)، سیستم مدیریت آموزشی، سیستم مدیریت دروس و غیره هر یك به تنهایی جنبه های مختلفی از آموزش الكترونیكی را شامل می شوند.۱

● تاریخچه آموزش الكترونیكی در جهان

آموزش غیرحضوری، باآموزش مكاتبه ای در دهه اول سال ۱۷۰۰ میلادی آغاز شده است. هنوز هم در نقاط مختلف دنیا از جمله در ایران از این شیوه آموزشی برای تحصیل و یادگیری، استفاده می شود.۲ آموزش مكاتبه ای كه با نامه نگاری توسط مدرسه یا مؤسسه های واجد شریط اداره می شد و بین دانشجویان و استادان از طریق نامه نگاری ارتباط برقرار می گردید، مورد توجه دانشجویان و دانش آموزان بود. همزمان با ایالت متحده آمریكا كه در زمینه آموزش از راه دور فعالیت داشت، كشورهای اروپایی دوره های آموزشی را قبل از سال ۱۸۴۰ به صورت جزوه های خلاصه شده آغاز كرده بودند. اولین دوره آموزشی از راه دور دانشگاهی كه در سال ۱۸۹۲ تأسیس شد، متكی بر اداره پست اداره می شد. روشهای بهره گیری از آموزش غیرحضوری مبتنی بر فناوری به اوایل دهه ۱۹۰۰ میلادی باز می گردد. در اواسط قرن بیستم برنامه های آموزشی متنوعی نیز وجود داشت و مجوزاولین رادیوی آموزشی دانشگاهی در سال ۱۹۲۱ صادر شد، كه اولین پایه شكل گیری آموزش الكترونیكی محسوب می گردد. در سال ۱۹۶۰با تكامل و پیشرفت رسانه ها، تكنولوژی آموزش از راه دور نیز دچار تغییرشد و به جای تكیه بر سیستم پستی ، دانشگاه ها با استفاده تركیبی از ابزار چند رسانه ای مالتی مدیا، جهت پشتیبانی آموزشی از دانشجویان ثبت نام می نمودند به نحوی كه علاوه بر انگلستان و آمریكا در سایر كشور های اروپایی و آسیایی مؤسسات آموزش الكترونیكی توسعه یافت. امروزه آموزش (یادگیری) الكترونیكی مبتنی بر استفاده ازتکنولوژیهای جدید، ابزاری است برای انتقال دانش روز كه می تواند انواع تخصص و مهارت در رشته های متفاوت را در اختیار دانش پژوهان قرار دهد. ‌در واقع" آموزش‌ الكترونیكی‌ ثابت‌ كرده‌ است‌ كه‌ ۲۰ تا ۲۵ درصد یادگیری‌ را نسبت‌ به‌ كلاسهای‌ درس‌ سنتی‌ افزایش‌ می‌دهد".۳

● تاریخچه آموزش الكترونیكی در ایران

تاریخچه آموزش الكترونیكی در ایران به زمان بهره گیری از ابزارهای كمك آموزشی سمعی - بصری شامل نمایش اسلاید و فیلم های آموزشی در كلاس درس باز می گردد. پس از آن تلویزیون به عنوان یك رسانه آموزشی مورد توجه قرار گرفته است و تلویزیون آموزشی ملی ایران رسماً به امر آموزش همگانی از طریق این رسانه در سراسر كشور پرداخت.

آموزش از راه دور در كشورمان به جز تجربه كوتاه دانشگاه آزاد قبل از انقلاب و دانشگاه پیام نور مبتنی بر استفاده از شیوه ارتباط از راه دور، دارای سابقه طولانی ای نیست. در پایان دهه هفتاد آموزش مجازی در دستور كار دانشگاه تهران قرار گرفت و پروژه های تحت این عنوان آغاز شد. در سال ۱۳۸۰ سایت آموزش مجازی دانشگاه تهران با ارائه نه درس برای دانشجویان روزانه دانشگاه راه اندازی شد و از نیم سال اول تحصیلی همان سال، آن بهره برداری شد. در همان سال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از تأسیس دانشگاه اینترنتی خبر داد كه تحت نظر آن وزارت، ولی به صورت مؤسسه غیر انتفاعی نوع اول در سراسر كشور خدمات آموزشی ارائه خواهد داد به دنبال آن تعدادی از دانشگاه ها اعلام كردند كه راه اندازی آموزش الكترونیكی را جزو برنامه های خود قرار داده اند و در حال حاضر تعدادی از آنها دروسی را به صورت تك درس برای دانشجویان حضوری خود ارائه كرده اند. اندكی بعد از اقدام دانشگاه ها در استفاده از روش آموزش الكترونیكی ، آموزش وپرورش كه بزرگترین بخش آموزشی كشور است، فعالیت هایی را در این زمینه شروع كرد و در حال حاضر تعدادی مؤسسه خصوصی نیز از روش آموزش الكترونیكی بهره مند هستند.۴

● متادیتا یا فراداده یا ابرداده

اصطلاح "متا" از یک کلمه یونانی گرفته شده است و بیانگر چیزهایی است که بیش از ماهیت خودشان هستند. متا دیتا یا فراداده ابزاری است که منبع اطلاعاتی را توصیف می کندو در واقع متادیتا داده ی ساخت یافته ای است که به تشریح جزئیات منبع داده می پردازد وقادر است تا مقادیر زیادی از این جزئیات متشابه را به صورت کاتالوگ های مجزا ذخیره و در صورت لزوم تسهیم نماید. کاربرد اصطلاح "متادیتا " به حدود بیست سال پیش باز می گردد تا جایی که امروزه جز تفکیک ناپذیری از دنیای وب گردیده است. البته کاربرد مفاهیم اساسی متادیتا در ارتباط با مجموعه های اطلاعاتی سازمان یافته به مدتهای طولانی قبل از خلق اصطلاح آن باز می گردد. اولین گامها جهت توسعه متادیتا در خصوص فرا داده های کتابخانه ای برداشته شده است. این فراداده های کتابخانه ای شامل ایند کسها، چکیده ها، و فهرست رکورد های ایجاد شده بر اساس قوانین فهرستنویسی و استانداردهایی نظیر انگلو امریکن می باشند. مفاهیمی در خصوص تبیین مفهوم متادیتا به شرح ذیل توسط "گیلند و سواتلند" مطرح گردیده است.۵

- متادیتا تنها منحصر به شکل دیجیتالی نمی باشد،

- متا دیتا غالبا به توصیف یک شی اطلاعاتی می پردازد،

- متادیتا می تواند در بر گیرنده یک سری از منابع مختلف باشد،

- در طول توسعه یک شی اطلاعاتی متادیتاهای مربوط به آن نیز توسعه پیدا می کنند،

- متادیتای یک شی اطلاعاتی در یک زمان واحد می تواند متادیتای شی اطلاعاتی دیگری قرار گیرد.

● استفاده از متادیتا در محیط آموزش الكترونیكی

به دلیل کم حجم بودن متادیتاها در مقایسه با داده هایی که متادیتا به شرح آن می پردازد، قابلیت تهیه آن بسیار راحتتر است. با ساختن متادیتا و تسهیم آن با دیگر کاربران، اطلاعات مربوط به ماهیت داده ها به سهولت برای جویندگان آن دسترس پذیر می شود. در محیط آموزش الکترونیکی می توان در قسمت منابع آموزشی استفاده موثری از متادیتا ها بعمل آورد. در واقع با استفاده از متادیتاست که دانشگاههای مجازی ایران میتوانند منابع آموزشی خود را که به زبان فارسی زیر مجموعه متادیتاها قرار گرفته است به اشتراک گزارندو معضل کمبود منابع کمک آموزشی و منابع درسی به زبان فارسی را با به اشتراک گذاشتن تا حدودی حل نمایند. متادیتاها کشف داده ها را آسان تر کرده و تکرار و تکثیر و نسخه برداری از داده ها را ساده تر می کند. متا دیتاها به انواع مختلفی تقسیم میشوند همانند متادیتا های کتابخانه ای، جغرافیایی، آموزشی و غیره. متادیتای آموزشی می تواند دارای یک مولفه آموزشی از قبیل مجموعه ای از قوانین یک سیستم آموزشی که توسط داده تحت پوشش قرار می گیرد،را شامل شود. متادیتا قادر به توضیح داده های آموزشی، یک شبکه آموزشی مجازی و یا فهرست داده های فعال اینترنتی است. همچنین قادر است تا هر گونه داده غیرالکترونیکی مانند نقشه های کاغذی و یا داده های الکترونیکی خارج از خط (offline)از قبیل داده های ذخیره شده بر روی CD و سایر ابزارهای ذخیره را توصیف کند. وجود استانداردهای متنوع برای متادیتا تصویر کردن داده های مربوطه را در اتاقهای تبادل این داده در شبکه ممکن و همچنین فهرست سازی از این داده ها را مقدور می سازد.

از مهمترین اهداف آموزش الکترونیکی به اشتراك گذاشتن داده ها و استفاده مجدد از محتوای آموزشی می باشد.

در این میان سیستم مدیریت محتوای آموزشی LCMS (Learning Content Management System) در سیستم یادگیری الکترونیکی یکی از مهمترین قسمتهای آن میباشد. در سیستم فوق و همچنین درسیستم آزمون و ارزیابی( (Assessment، نگهداری و ارائه محتویات دروس (ابرمتن،ابر داده، وچند رسانه ای ها) بایستی متناسب با سیستم آموزشی و بر اساس استانداردهای بین المللی باشد. درابزار تولید محتوا (Authoring Tool) نیز استفاده از این استانداردهای رایج بین المللی ضروری مینماید.۶ در یادگیری الکترونیکی وجود متادیتا جهت ایجاد پیوندهای لازم در کتابخانه های الکترونیکی و برقراری امکان استفاده از انواع پایگاه داده های متداول و امكان ایجاد مخزن نگهداری و اشتراك محتوا (Content Repository) از ضروریات است.

● طراحی متادیتا در یک سیستم آموزشی الکترونیکی

طراحی متادیتا در یک سیستم آموزشی الکترونیکی نیازمند برنامه ریزی دقیقی است. محتوای آموزشی باید کاملاً با ساختار سیستم آموزشی و وب مطابقت داشته باشد. وقتی کاربری منبعی را پیدا می کند باید قادر باشد تا خیلی سریع آن را مرور کند. برای کاربردی تر شدن محتوای آموزشی و تاثیر هر چه بیشتر آن در جهت خدمت به اهداف آموزشی مورد نظر باید هم از جنبه بیرونی و هم از جنبه درونی برای ارتباط بین محتوا و متادیتاها تلاش کرد.۷ یکی از کاربردی ترین متادیتا ها در سیستم آموزش الکترونیکی متا دیتاهای کتابخانه ای است. که در واقع شامل منابع اطلاعاتی است برای آگاهی یا تسهیل دسترسی به منابع اطلاعاتی دیگر. طبقه بندی کردن متن ها ی آموزشی یک گونه متادیتا محسوب می شود روی این موضوع که از چه روشی برای طبقه بندی محتوای آموزشی سیستم استفاده کرد بایستی متمرکز شد.

مراقبت از اینکه مطالب آموزشی به درستی در طبقه بندی ها قرار گیرند از مسئولیت های اصلی سیستم آموزش الکترونیکی محسوب می شود. تیترها و خلاصه مطالب نیز از متادیتاها به شمار می روند. اگر قرار است که در یک صفحه از سایت آموزش مجازی تنها یک متادیتا وجود داشته باشد آن هم متادیتای تیتر است. هر مبحث الکترونیکی آموزشی باید یک عنوان خاص داشته باشد که دقیقا محتوای موجود در آن قسمت را تشریح کند. در یك دید كلی می توان گفت کلیه منابع اطلاعاتی صرفنظر از قالب فیزیکی آنها دارای سه ویژگی اصلی میباشند که عبارتند از : فهرست مندرجات (Content)، متن (Context)، و ساختار (Structure). که هر کدام یا همه می توانند در قالب متادیتا ظاهر گردند. فهرست مندرجات شامل چیزهایی است که هدف منبع آن را دنبال می کند و یا میتوان گفت مطالبی را در بر می گیرد که منبع در مورد آنها می باشد. درواقع نمودی از بطن منبع است. متن شامل محتوای منبع می گردد و در واقع برونداد پاسخ به سوالات نظیرچه کسی، چه چیزی، چرا، کجا ، و چگونه، در ارتباط با جنبه ها و نمودهای موضوعی مختلف منبع می باشد. ساختار به قالب رسمی ترتیب قرار گرفتن محتوای یک منبع اطلاعاتی بر می گردد.

منابع:

۱.شرکت نرم افزاری پسنا. آموزش الکترونیکی. قابل دسترس از :

http://pasnaco-elearning.htm تاریخ دسترسی ۸ فروردین ۱۳۸۵.

۲. نجاتی ، علیرضا و زیبایی، مهدی. الگوهای نوین انتقال دانش. آفتابگردان- مدیر تازه کار. ۲۰ اسفند ۱۳۸۳. قابل دسترس در:

http://modiretazekar۱.persianblog.com/#۱۰۰۵۴۱۶ تاریخ دسترسی ۲۵ فروردین۱۳۸۵.

۳. حسن زاده، مریم(۱۳۸۱). یادگیری الکترونیکی. تدبیر.سال سیزدهم. شماره ۱۲۲. ص.۱۲۴

۴. ساازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. اداره کل آموزش .قابل دسترس از:

http://training.irib.ir/INFO/Magalat.htm تاریخ دسترسی ۱۵ فروردین ۱۳۸۵.

۵. Gilland and Swetland A.J. Setting stage: an introduction to Metadata.

۲۰۰۰. Available from: http://www.getty.edue.gri/standard/intrometadata.html (Accessed on ۵ March ۲۰۰۶)

۶. Trickey, Keith V. Metadata for Information Management and Retrieval. New Library World. London: ۲۰۰۵.Vol.۱۰۶, Issue. ۳/۴; p. ۱۹۳

۷. حسنی ، فرنود. اصول نگارش در وب-قسمت دوم:مدیریت وب سایت. ۲۷ دی ۱۳۸۴.

۸. McCray, A.T. and Gallabher, M.E. "Extending the role of metadata in a digital library system." Proceeding IEEE forum on research and technology advances in digital library (۱۹۹۹): ۱۹۰-۱۹۱

۹. Chidambaram S.Shiva. "Basics of metadata" In Library and information networking NACLIN ۹۸ edited by H.K.Kaul .New Delhi, Delnet, ۱۹۹۹. pp.۱۴۵-۱۷۸

۱۰. Dublin core ۲۰۰۰. Available from: http://purl.orQ/Dc (Accessed on March ۲۰۰۶)

دكتر عاصفه عاصمی

(استادیار دانشگاه اصفهان- دانشكده علوم تربیتی)

---