تبعید امام, نوید پیروزی

به بهانه سالروز تبعید امام ره

معمولا در سالروز۱۳ آبان بیشتر به مسئله تسخیر لانه جاسوسی آمریکا پرداخته می شود و کمتر مسئله تبعید امام خمینی(ره) مورد بررسی قرار می گیرد. هر چند، چند روزی از۱۳ آبان می گذرد لکن به منظور آشنایی نسل جوان با مسئله تبعید امام و آثار آن در پیروزی انقلاب اسلامی، پرداختن به آن خالی از لطف نیست.

اساس تبعید امام، اعتراض ایشان به قانون کاپیتولاسیون بود. کاپیتولاسیون ریشه در استعمار دارد و کشورهای استعمارگر این قانون را به کشورهای ضعیف تحت سلطه تحمیل می کردند؛ کاپیتولاسیون در ایران طی معاهده ترکمانچای برای اتباع روسیه به رسمیت شناخته شد و پس از آن نیز برخی کشورهای استعمارگر دیگر، این امتیاز نامشروع را به علت ضعف حکومت های قاجاریه کسب کردند؛ اما، کاپیتولاسیون در سال۱۳۰۶ ، تحت فشار افکار عمومی و فضای حاکم بر روابط بین الملل پس از جنگ اول جهانی، لغو گردید. هنوز بیش از سه دهه از الغای کاپیتولاسیون نمی گذشت که محمدرضا پهلوی احیاگر مجدد آن شد. کابینه اسدالله علم در سیزدهم مهر سال۱۳۴۲ ، به دستور شاه، پیشنهاد آمریکا مبنی بر اعطای مصونیت قضائی به اتباع آمریکایی را به صورت یک لایحه قانونی در هیئت دولت تصویب کرد. چندی بعد این خبر به حضرت امام رسید و ایشان را به خروش و فریاد واداشت به طوری که ایشان طی نطقی تاریخی به رسوایی این اقدام ننگین پرداختند. فرازهایی از سخنرانی ایشان چنین بود: “ ... دولت با کمال وقاحت از این امر ننگین طرفداری کرد، ملت ایران را از سگ های آمریکایی پست تر کردند. اگر چنانچه کسی یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد، بازخواست از او می کنند ؛ اگر شاه ایران یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد بازخواست می کنند؛ و اگر چنانچه یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، مرجع ایران را زیر بگیرد، بزرگترین مقام ایران را زیر بگیرد، هیچ کس حق تعرض ندارد ...”.۱() رژیم که در طول دو سالی که امام قیام کرده بودند، نتوانسته بود با هیچ شیوه ای، ایشان را آرام کند، تنها یک راه پیش پای خود می دید و آن تبعید امام بود.

بر اساس نظر امام اساس این نهضت از دو عامل سرچشمه گرفت: یکی از شدت فشار و چپاولگریهای خارجی و داخلی، و نیز اختناقهای فوق العاده ای که در ظرف پنجاه و چند سال بر ملت ایران رفت. دیگری آرزوی مردم به داشتن یک حکومت اسلامی و یک حکومت عدل که مسائل اسلامی را مثل صدر اسلام در ایران اجرا کند.

در اصل تبعید امام، بیانگر وابستگی بیش از حد رژیم به بیگانه ، چینش اجزای ناموزون و نا کارآمد در کنار هم بود که در نتیجه منجر به وجود جنبشی مردمی برای به وجود آوردن انقلابی اسلامی شد. در توضیح و تشریح بیشتر، می توان به موارد زیر اشاره داشت:

۱) پلیسی بودن رژیم: از یک سو، شاه در کنار حیف و میلها و بی کفایتیها، سعی در جلب حمایتهای بیشتر از آمریکا داشت؛ چرا که بدون کمک او با فرض این که پایگاه مردمی نداشت، نمی توانست به حیات سیاسی اش ادامه دهد. از طرف دیگر، با تشکیل سازمان مخوف ساواک، در سرکوبی مبارزان و شکار آنان از هیچ کوششی دریغ نمی کرد؛ شکنجه دادن و زندانی کردن در سیاه چالها تا به آنجا رسید که دبیر کل سازمان عفو بین الملل در سال۱۹۷۵ اعلام کرد: “کارنامه هیچ کشوری در جهان سیاه تر از کارنامه ایران در زمینه حقوق بشر نیست”۲().

۲) نهادینه شدن قدرت: شاه پس از کوتای۲۸ مرداد۱۳۳۲ ، مصمم شد تا هرگز نگذارد وضعیتی شبیه به زمان مصدق تکرار شود. همچنین، بخش اصلی قانون اساسی مشروطه را که مقرر می داشت حکومت از دولتی تشکیل می شود که در مقابل مجلس که به آرای آزاد ملت انتخاب شده، مسئول است و قدرت شاه محدود به قانون اساسی است، به دست فراموشی بسپارد. برای این منظور، انتخاب مجلس هجدهم (در اواخر سال۳۲ ) زیر نظر مستقیم رژیم برگزار شد.۳()

۳) بی هویت کردن نسل جوان: امام عقیده داشتند که سینما به عنوان یک مظهر تمدن نوین هم قابلیت استفاده صحیح واخلاقی را دارد و هم به عنوان ابزاری در جهت ترویج فساد.ایشان طی نطقی به وجود فساد آن هم به صورت افسار گریخته در سینمای آن روز اشاراتی داشتند:” اگر یک جوان برود در آنجا، فاسد بیرون می آید، دیگر به درد نمی خورد، اینها می خواهند همین بشود؛ یعنی تمام برنامه هایی که اینها درست کرده اند، برنامه های فرهنگی، برنامه های هنری، هر چه درست کرده اند، استعماری است، می خواهند اینها، جوانهای ما را یک جوانهایی بار بیاورند که به درد آنها بخورند، نه به درد مملکت خودشان بخورند... .”۴()

۴) مبارزه همه جانبه با قرآن و اسلام: برنامه اصلی سلسله پهلوی تثبیت موقعیت غرب در ایران از طریق مبارزه با فرهنگ اسلام در تمام ابعاد بود. پهلوی دوم به سیاست اسلام زدایی آن چنان دامن زد که حتی برخی از تحلیلگران غربی تغییر تاریخ اسلام توسط شاه را نوعی حماقت او محسوب کرده اند۵()

۵) نابسامانی اقتصادی: چنانکه امام می فرمایند: “تمام اقتصاد ما آلان خراب است و بر هم ریخته است که اگر چنانچه بخواهیم...این اقتصاد را به حال اول برگردانیم...نه یک دولت این کار را می تواند بکند و نه یک قشر از اقشار مردم این کار را می توانند بکنند. تا تمام مردم دست به دست هم ندهند، نمی توانند این به هم ریختگی اقتصاد را از بین ببرند.”۶()

مواردی که بیان شد همه گویای ضعف رژیم بود ولی مهمترین عامل را می توان وجود نقش هوشمندانه امام دانست از این رو باید گفت: امام، علاوه بر بهره گیری از بسترهای موجود، با خلق زمینه های نو، وقوع انقلاب را سرعت بخشید؛ به چند مورد از نوآوریهای امام خمینی(ره) در زمینه سیاست اشاره می کنیم:

۱) ایده پردازی: رهبری قیام که پس از حوادث اسف بار پانزده خرداد و مسئله کاپیتولاسیون، مصمم به سرنگونی رژیم شاه و تشکیل حکومت اسلامی شده بود ابتدا طرح تئوریک حکومت اسلامی را ارائه داد و بر مبنای آن اقدام به تشکیل و سازماندهی و رهبری نیروهای طرفدار حکومت اسلامی کرد.۷()

۲) سازماندهی: تجربه سرکوبی قیام پانزه خرداد، نشان داده بود که برای سرنگونی رژیم شاه، به اتحاد و سازماندهی گروه های مختلف مسلمان نیاز است. در فاصله بین زندان و تبعید امام، گروه هایی از دانشجویان و بازاریان که با امام در ارتباط بودند، پدید آمد و رهبر نهضت اسلامی نیز، آنها را به هم نزدیک ساخته و هیئت های موتلفه را تشکیل داد.۸()

۳) پیام رسانی: نخستین پیام امام در۱۳۴۶ پس از تشکیل مجلس موسسان و تغییر اصول۳۸ ،۴۱ و۴۲ قانون اساسی و اعطای عنوان نایب السلطنه به فرح پهلوی، همسر شاه، به وسیله اعلامیه ای از نجف خطاب به حوزه های علمیه صادر شد. در این زمان، که رژیم شاه در حال برگزاری مراسم جشنهای تاج گذاری بود، امام خطاب به طلاب حوزه های علمیه و مردم ایران فرمود: “نقشه آن است که قدم به قدم پیشروی کنند. هر قدر شما عقب نشینی کنید آنها پیشروی می کنند. آنها کمر به نابودی شما بسته اند. گمان نکنید با ملایمت و تسلیم، دست بردار هستند؛ بلکه با استقامت و ایستادگی و اظهار عقاید و فریاد مظلومانه عقب می نشینند.”۹()

۴) افشاگری: لایحه مصونیت مستشاران نظامی آمریکا و خانواده های آنها، ابتدا در سال۱۳۴۲ و در زمان نخست وزیری اسدالله علم به تصویب رسید و در سال۱۳۴۳ و در زمان نخست وزیری حسنعلی منصور دوباره در مجلس شورای ملی و سنا به تصویب رسید. به موجب این لایحه، مستشاران نظامی آمریکا و تکنسینهای وابسته و اعضای خانواده و خدمه آنها اعم از نظامی و شخصی از شمول قوانین قضائی ایران معاف شده و با آنها همانند دیپلماتها و اعضای سیاسی سفارتخانه های خارجی رفتار می شد. تصویب این لایحه در مجالس ایران که به معنای قانونی شدن سند اسارت و بندگی ملت و دولت ایران به دست آمریکا بود، مورد اعتراض شدید امام قرار گرفت.۱۰()

با نگاهی به روزهای مبارزاتی قبل از انقلاب به راحتی می توان به این نکته پی برد که امام با مدیریتی معقول و دیدی گسترده تمامی جبهه های مبارزاتی را از چ‘ تا راست حول خود جمع کرده بود و در حرکتهای مبارزاتی هیچ گاه معتقد به حرکتهای انفرادی نبود. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به این مسئله اشاره نموده و می فرمایند: “ما اگر این وحدت کلمه و این خاصیت که عبارت از اسلامیت است که در آن همه چیز هست، اگر این را ما حفظ کنیم، تا آخر پیروز هستیم و اگر خدای ناخواسته آنها اخلال کنند یا ما شل باشیم و جلوشان را نگیریم و یا خودمان خیال کنیم که پیروزیم و به سستی گرایش پیدا کنیم، من خوف این را دارم که خدای ناکرده با فرجامی دیگر، همان مسائل را پیش بیاورند. اگر ما ایستادگی کنیم و قدرتی که الان در دستمان است که قدرت ملت است، حفظ کنیم، وحدت کلمه را حفظ کنیم، همه پیروز خواهیم شد”.۱۱()

امام خمینی(ره) وحدت را علت “محدثه” و “مبقیه” نظام اسلامی دانسته، اسلام و وحدت را ضامن بقای مسلمانان دانسته اند: “اگر مسلمین آن عزت و عظمتی که در صدر اسلام داشتند، بازیابند، به اسلام و وحدت کلمه روی آورند، آن اتفاق بر محور اسلام بود که آن قدرت و شجاعت

مافوق الطبیعه را به وجود آورد”.۱۲()

محمد جواد امین مقدسی

پی نوشتها:

۱ - سخنرانی امام خمینی(ره) علیه کاپیتولاسیون ۴( آبان۱۳۴۳ )، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی

۲- عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی، البرز،۱۳۷۳ ،ص۴۱۸

۳- صادق زیباکلام، مقدمه ای بر انقلاب اسلامی، روزنه،۱۳۷۲ ،ص۱۸۷

۴- عبدالوهاب فراتی، درآمدی بر انقلاب اسلامی و ریشه های آن، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی،۱۳۷۶ ،ص۲۳۳

۵ - عباسعلی عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، نشر کتاب سیاسی،۱۳۷۱ ،ص۱۶۵

۶ - فرامزر رفیع پور، توسعه و تضاد، دانشگاه شهید بهشتی،۱۳۷۶ ،ص۳۵۰

۷ - حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی،۱۳۶۵ ،ص۲۴۳

۸ - مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، صدرا، تهران،۱۳۶۸ ،ص۷۸

۹ - احمد فاروقی و ژان لوروریه، ایران بر ضد شاه، ترجمه مهدی نراقی، امیرکبیر، تهران،۱۳۵۸ ،ص۹۲

۱۰ - سیروس پرهام، انقلاب اسلامی و مبانی رهبری امام خمینی(ره) رحمه الله امیر کبیر، تهران،۱۳۵۷ ،ص۶۸

۱۱ - امام خمینی(ره)،صحیفه نور ، جلد۵ ص۲۵۰

۱۲ - امام خمینی(ره)، همان ، جلد۸ ص۲۳۵

۱۳ - پایگاه اطلاع رسانی حوزه