میل خسروگرد

میل خسروگرد در سال ۵۰۵ ه ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان پایه مربع, ساقه مدور در ۵ کلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود با تزئینات آجرکاری خفته و راسته به شکلو لوزی همچنین دو رشته کتیبه کوفی آجری احداث گردید

میل خسروگرد در سال ۵۰۵ ه. ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان : پایه مربع، ساقه مدور در ۵ كلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود با تزئینات آجركاری خفته و راسته به شكلو لوزی همچنین دو رشته كتیبه كوفی آجری احداث گردید . تا قبل از كاوشهای باستانی شناختی (تابستان ۱۳۸۱) مورخان و سیاحان خارجی چون واسیلی و لا دیمیر و ودیچ ، هانری رنه دالمانی ، خانیكف ، تا تانیل كرزن و داخلی چون مرحوم عبدالحمید مولوی ، صنیع الدوله گمان می كرده اند میل خسروگرد تنها باز مانده از مسجد عظیم شهر خسروگرد است . لیكن داده های باستان شناختی حاصله از كاوشای علمی اطراف میل ثابت كرد این میل مناره مسجد نبوده بلكه میل راهیابی ست در این مختصر با عنایت به متون اقدم و اصح سعی بر آن بوده میل خسرو گرد از منظر باستان شناسی و تاریخ مورد پژوهش قرار گیرد.

● موقعیت طبیعی:‌

میل خسروگرد در منطقه ی نیمه بارانی مشرف به دشت كویر بر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین شناسی قرار گرفته است و بفاصله ۳۰ كیلومتری جنوب گسل زلزله خیز سبزوار است(نقشه شماره یك نقشه زمین شناسی )

● موقعیت فعلی

میل خسروگرد در غرب میدان سربداران انتهای بلوار مشاهیر بین جاده رفت و برگشت سبزوار- شاهرور واقع گردیده است.

● باستان شناسی و تاریخ میل خسروگرد سبزوار

میلها را تا كنون به دو دسته تقسیم كرده اند:

الف) راهیابی

ب) پیروزی

یكی از دروازه های سبزوار دروازه سبریز است كه در اصل سر بریز بوده در قطور و دگرگونی این لفظ به سبریز تغییر شكل داده است . می گویند مغولان در این محل آنقدر از سركشتگان روی هم انباشت كردن كه میلی به نشانه پیروزی ساختن و نام دروازه سبریز را به این دلیل می دانند.

ب) میل راهیابی :

در خراسان از این نوع میل در علی آباد كاشمر ، میل رادكان د رچناران ، میل ایاز در سنگ بست مشهد و میل اختگان در توس مشهد است.

تا قبل از انجام كاوشهای باستانی شناختی در خسروگرد گمان می رفت میل خسروگرد بقایای بازمانده مسجد عظیم خسروگرد است و آن را مناره می دانستند مانند مناره تاری خانه دامغان لیكن پس از كاوشهای باستان شناختی محرز گردید این مناره میل راهیابی ست.

▪ وجه تسمیه :

چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا كلماتی كه یكی از این حروف داشته معرب كرده اند از آن جمله خسروجرد معرب كلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل كرد بوده ، كرد مصدر مرخم كردن است و كردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است همانگونه كه قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیكی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.۱

▪ پیشینه تاریخی :

۱) صاحب كتاب تاریخی تاریخ بیهقی در مورد ایجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسویه بن شاپور الملك بنا كرده است و شاپور آن بود ... و سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته اند پسر این ساسویه یزد خسور بود كه خسروشیر جوین ، خسرو آباد بیهق و خسروجرد را بنا كرده است

۲) مولف كتاب جغرافیای تاریخ خراسان می گوید: چنین گویند كه كیخسرو و بعد از قتل افراسیاب ۲ در این ناحیه قلعه ی ساخت آن را خسروگرد خواندند.

قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال ۴۴ یا ۴۵ ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است ۳سپس در سال ۵۳ مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد۴ و به همین منوال تا در سال ۳۸۴ ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مكه معظمه می سازند . در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان ، میل كاشمر، اختگان ، رادكان و ... خود نمایی می كنند.

اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه كه در شهرهای دیگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و میل می گویند۵ .

در كتاب آثار باستانی خراسان آمده است به خسروجرد در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مركز و حاكم نشین ناحیه بیهق بوده كه بعداً قصبه سبزوار... از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست كه مركز ناحیه سبزوار است۶ سپس مرحوم ضیع الدوله در كتاب مطلع الشمس آورده به ((از آثار خسروگرد كه شهر بیهق بوده چیزی كه فعلاً باقی و محل ملاحظه است مناری می باشد۷ مرحوم عبدالحمید مولوی با توجه به كتیبه میل كه تاریخ ۵۰۵ ه ق را مشخص می كند و با توجه به شباهت نزدیك دو مناره موجود در خارج شهر غزنین كه به دستور سلطان محمود غزنوی ساخته شده است تاریخ ساخت مناره را سال ۴۱۵ ه ق می داند و تاریخ ۵۰۵ را سال مرمت آن می داند.۸

نصرت ا... مشكوتی گفته این مناره كه در اعداد زیباترین مناره های تاریخی آغاز قرن ششم هجری است قریب ۳۸ متر بلندی دارد، در بدنه آجری آن دو رشته كتیبه كوفی و تزئینات لوزی شكل دیده می شود . تاریخ كتیبه این مناره سال ۵۰۵ ه ق است.۹

فریزر كه در سال ۱۸۲۲ م از سبزوار دیدن كرده می گوید كه وی در آنجا مناره قدیمی دیگری نظیر مناره خسروگرد و یك مدرسه قدیمی كه كتیبه عربی روی آن مبین این بود كه آن را فخر الدین یا فخر الدوله نامی ساخته دیده است.۱۰ ن خانیكف و ای هرتسفلد از یك كتیبه ناخوانا درمناره سبزوار جهت كرده اند.۱۱

مرحوم ضیع الدوله در كتاب مطلع الشمس ذكر كرده در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بنای فوق مرمت گردیده است.۱۲ ناتانیل كرزن گفته : مناره خسروگرد مناره تك و بلند كه ۱۰۰ پا ارتفاع دارد و طرح و نگاری بر سطح خارجی آن دیده می شود كه تا رأس ادامه می یابد.۱۳

● تاریخچه مرمت

میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده از آن جمله سال ۱۱۳۵ ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سیاح خارجی هانری رنه دالمانی در كتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری و سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنین در دوره ی پهلوی دوم و دولت جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۷۵ عایق بندی بام سكّو و پایه میل مرمت گردیده است.

● مصالح میل خسروگرد براساس ظاهر موجود

۱) آجر تراش

از این نوع آجر به شكل نیم دایره ، نیم بیضی، مثلث به اشكال عدد هفت و هشت فارسی استفاده شده كه نمونه این نوع آجرها را این حقیر در حفاریهای باستان شناسی؛ شادیاخ نیشابور، رباط چاهه و رباط شرف همچنین مسجد و مدرسه و ارگ توس در سالهای ۱۳۷۵-۱۳۷۸-۱۳۷۹-۱۳۸۰و ۱۳۸۱ دیده ام

۲) آجر به ابعاد ۵*۲۵*۲۵

۳) چوب به عنوان كش (شناژ) در بدنه و پایه میل كه چوبها نقش انتقال نیروهای كششی و نشست پی را در بنا به عهده دارند، برای مثال چنانچه سكه ای را محكم روی یك سطح ثابت نگه داریم و سكه ای دیگر متصل به این سكه در طرفی از آن بگذارید سپس سكه ای را در جهت مقابل آن به سكه ثابت بزنیم، بدون آنكه سكه ثابت حركت كند نیرو را به سكه دیگر منتقل می كند و آن سكه را به حركت در می آورد، در حقیقت چوبهای رانشی در بتا این اصل را به عهده دارند و نمونه این حركت را در مناره مسجد پامنار سبزوار و مسجد اصفهان می توان دید یا اینكه مناره از راس به طرفین حركت دارد ولی سطح قاعده مناره ثابت است و به این خاطر به آن جنبان می گویند.

۴) ملاط گل با مخلوط شیره آهك ، ماسه بادی و خاك رس

۵) گچ در بند كشی میل

اصغر حسین آبادی

۱- نقل به تلخیص هفته نامه واژگان زمین سال اول شماره ۳۷-۳۳ مقاله گذری بر تاریخ چهار ساله سبزوار . نوشته محمد عبدالله زاده ثانی ص ۳

۲- نقل به تلخیص: كتاب تاریخ بیهق . نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی با مقدمه مرحوم قزوینی انتشارات فروغی ص ۴۳

۳- نقل به تلخیص: محله مسجد – سال سوم شماره ۱۵ مرداد و شهریور ۱۳۷۳ ص ۵۲ به نقل از : بلاذری فتوح البلدان ص ۳۴۳ – ابن قتیبه . المعارف ص ۵۶۳

۴- همان مآخذ به نقل از مقریزی ج ۴ صص ۸۰۷

۵- همان مآخذ به نقل از میراث اسلام ، ترجمه مصطفی علم . فصل معماری و ساختمان.

۶- آثار باستانی خراسان، عبدالحمید موسوی ،سلسله انتشارات انجمن آثار ملی. تهران ص

۷- مطلع الشمس ضیع الدوله (اعتماد السلطنه) جلد سوم . ۱۳۰۳ ه ق- ص ۸

۸- به نقل و مضمون همان مآخذ به نقل از : ن خانیكف memorie sur la partic meridionale de liasie centrale پاریس ۱۸۶۴ ص ۳۲۴

ای هرتسفلد در reisebericht در مجله zdmg ۱۹۲۶ ص ۲۷۷

۹- نقل به تلخیص آثار باستانی خراسان عبدالمجید مولوی جلد اول ص ۴۸۹

۱۰- به مضمون فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران نصرت ا... مشكوتی ص ۸۸ – اولین نشریه سازمان حفاظت آثار باستانی

۱۱- خروج و مروج سربداران تالیف جان مالون اسمیت ترجمه یعقوب آژند ص ۶۸ به نقل از هی ب فریزر، سیاحت در خراسان (لندن، ۱۸۲۵) ص ۳۸۲ (۱۸۶۴) ص ۳۲۴

۱۲- نقل به تلخیص ضیع الدوله محمد حسنخان (اعتماد السلطنه ) مطلع الشمس جلد سوم ، تهران ۱۳۰۳ ه ق

۱۳- كرزن ناتانیل ، ایران و قضیه ایران ، وحید مازندرانی – بنگاه ترجمه و نشر كتاب تهران ۱۳۵۱

۱۴- نقل به مضمون تاریخ بیهق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی ، تصحیح احمد بهمنیار ص ۲۸۴

۱۵- همان ماخذ ص ۱۳۴

۱۶- تاریخ بیهقی ص ۲۶۹

۱۷- همان ماخذ ص ۲۷۷

۱۸- تاریخ بیهق ،تالیف ابوالحسن علی بن زید بیهقی به تصحیح احمد بهمنیاری ص ۳۸۴

۱۹- همان ماخذ ص ۲۷۹

۲۰- تاریخ بیهقی ص ۲۷۰

---