هیچ کس جای خانواده ما را نمی گیرد

در ایران, روابط خانوادگی قوی ترین,موثرترین و پرکاربردترین رابطه میان افراد محسوب می شود

یک وقتی در شهرهای این مملکت، تفریح‌کردن و سرگرمی خلاصه می‌شد به رفتن خانه اقوام و آشنایان و جمع‌شدن دور هم؛ نشستن در اتاق یا حیاط، گل انداختن صحبت‌ زن‌ها، گپ زدن مردها و بازی بچه‌ها، البته باز هم دور هم. این موضوع متعلق به سده‌های پیش نیست. خیلی هم از آن روزها نمی‌گذرد. روزهایی که اگر هفته‌ای چند بار اعضای خانواده همدیگر را نمی‌دیدند، حتما آخر هفته‌ را کنار هم می‌گذراندند. برای همین هم آن روزها خاله و دایی، عمه و عمو و فرزندان آنها رابطه‌ای متفاوت با هم داشتند؛ چیزی که از جنس روابط سرد و بی‌روح امروزی نبود.

شاید بچه‌های این دوره و زمانه نتوانند بخوبی منظور پدر و مادر یا پدربزرگ و مادربزرگ‌شان را درک ‌کنند. حق هم دارند، برای آنها غیرقابل تصور است که اعضای خانواده‌ای هر هفته همدیگر را ببینند، از حال هم خبر داشته باشند و چند ساعت بدون مزاحمت تلفن همراه، پیامک، اینترنت و رایانه شخصی بنشینند، بگویند و بشنوند. البته خوب است بدانید کارشناسان بر این باورند که میزان روابط خانوادگی در جامعه ایران فقط در مقایسه با گذشته کاهش یافته است و همچنان این نوع روابط در کشور ما بیش از کشورهای دیگر به چشم می‌خورد.

دکتر علیرضا شریفی‌یزدی، جامعه‌شناس در گفت‌وگو با «جام‌جم» ضمن تاکید بر این نکته توضیح می‌دهد: با توجه به فرهنگ سنتی ایران که از گذشته وجود داشته و همچنان نیز فرهنگ حاکم بر جامعه است، اولین حلقه ارتباطی میان افراد، حلقه روابط خانوادگی است.

در صورتی که بخواهیم جامعه ایران را با سایر کشورها مقایسه کنیم، باید دو دسته مختلف از ملت‌ها را در نظر داشته باشیم. گروه اول، مردمی را شامل می‌شود که براساس فرهنگ‌شان، اولین حلقه‌های ارتباطی، حلقه گروه‌های همسان و دوستان است و در کشورهای دسته دوم نیز اولین حلقه ارتباطی، حلقه عشیره‌ای است و نه لزوما خانوادگی. در حالی که در کشور ما، روابط خانوادگی همچنان جایگاه ویژه‌ای دارد و نقش آن بسیار پررنگ و جدی است.

به گفته این جامعه‌شناس، چه در گذشته و چه در زمان حاضر، در کشور ما اولین حلقه‌ برقراری ارتباط، خانواده بوده و هست؛ بنابراین زمانی که در مورد کاهش ارتباطات و روابط اجتماعی در ایران صحبت می‌شود تنها در مقایسه با همین جامعه معنا پیدا خواهد کرد.

به طور خلاصه می‌توان چنین گفت که هنوز هم ایران در مقایسه با سایر کشورها دارای یکی از بالاترین سطوح ارتباط خانوادگی است، اما این میزان در مقایسه با گذشته، کاهش پیدا کرده است.

● راه‌های دور، خانواده‌ها را دور کرده است

«با این راه‌های دور مگه می‌شه؟»، «با این ترافیک دیگه حوصله‌ای برای آدم نمی‌مونه»، «به اندازه یه مسافرت طول می‌کشه تا بریم مهمونی و برگردیم» و... حتما این جمله‌ها برای شما هم آشناست. خیلی‌ از ما وقتی می‌خواهیم به مهمانی برویم، این موضوعات در ذهن‌مان می‌چرخد و با این فکرها یا از رفتن پشیمان می‌شویم یا این‌که پس از کلی شکایت از اوضاع، با ناراحتی راهی می‌شویم.

این موضوع به طور حتم یکی از مهم‌ترین دلایلی است که باعث شده این روزها کمتر کنار هم باشیم. دکتر شریفی‌یزدی هم با اشاره به این مطلب یادآور می‌شود: شرایط جغرافیایی یکی از علل کاهش ارتباطات است. در واقع با بزرگ‌شدن شهرها و پراکنده‌شدن اعضای خانواده در مناطق مختلف، افراد مانند گذشته امکان دسترسی به فامیل و آشنا را ندارند.

در گذشته دور، نظام اقتصادی خانواده‌ها بر اساس کشاورزی و وابسته به زمین تعریف می‌شد و به همین دلیل تمام اعضای خانواده در یک محدوده جغرافیایی و در فضایی نزدیک به یکدیگر زندگی می‌کردند. البته شاید به نظر برسد زندگی شهری در سال‌های قبل چندان تفاوتی با زندگی شهری در این دوران ندارد، در حالی که زندگی در جوامع شهری گذشته بیشتر شبیه زندگی‌های روستایی بوده است.

کسانی که سنی از آنها گذشته، معمولا امروزه با گله و ناراحتی می‌گویند: «قدیم همه چیز فرق می‌کرد. این روزها هیچ‌کس فرصت نداره به کارهای خودش هم برسه، مهمانی و دید و بازدید که جای خودش رو داره.»

شاید این حرف از نظر ما که آن دوره را ندیده‌ایم، کمی عجیب باشد؛ اما واقعا درست است و نیاز‌های زندگی مدرن، موجب گرفتاری بیشتر ما شده است. در آن دوران همه افراد اوقات فراغت خاصی برای خود داشتند و می‌توانستند مدتی به نسبت طولانی به کارهای شخصی‌شان برسند.

مثلا تصور کنید کسانی که مشغول کار کشاورزی بودند، ممکن بود چند ماه به دلیل وضع آب و هوایی کار را تعطیل کنند و زمانی هم که فصل کار بود، از طلوع خورشید تا هنگام غروب مشغول می‌شدند. اما هرچه بود، بعد از کار می‌توانستند به کارهای دیگر‌شان هم برسند. در آن زمان، کار متفرقه‌ای وجود نداشت و تمام تفریحات خلاصه می‌شد به دید و بازدید.

بنابراین درگیری‌هایی که زندگی در جامعه مدرن این دوران ایجاد کرده است یکی از عوامل کاهش ارتباطات به حساب می‌آید. دکتر شریفی‌یزدی می‌افزاید: امروزه بیشتر افراد، کارهای متفاوتی انجام می‌دهند که موجب می‌شود فرصت کافی برای بودن کنار هم نداشته باشند. علاوه بر این، در یک جامعه مدرن مشغله‌های اضافی متعددی‌ شکل می‌گیرد که خودش را بر زندگی مردم تحمیل می‌کند.

همین دو سه دهه قبل که خبری از کلاس‌های مختلف زبان، کامپیوتر و موسیقی... نبود یا کسی به فکر گشتن در اینترنت نمی‌افتاد، فرصت جمع‌شدن اعضای خانواده کنار هم بیشتر بود. در حالی که حالا چنین مواردی به عنوان رقیب ارتباطات سنتی وارد عمل شده و وقت بیشتری را از انسان‌ها می‌گیرد.

این جامعه‌شناس خاطرنشان می‌سازد: در گذشته مردم برای پر کردن اوقات فراغت‌شان انتخاب زیادی هم نداشتند، در حالی که این روزها گزینه‌های متفاوتی پیش روی ما قرار دارد؛ رفتن به پارک، سینما، رستوران یا گشت‌وگذار در اینترنت که همگی می‌تواند عاملی باشد برای کاهش ارتباطات خانوادگی.

● مسائل اقتصادی هم موثر است

بدون شک، مسائل اقتصادی هم یکی از موضوعات مهمی است که می‌تواند موجب تغییر روابط انسان‌ها شود. دکتر شریفی یزدی با اشاره به این‌که مسائل اقتصادی از چند جهت می‌تواند در این زمینه تاثیر بگذارد، توضیح می‌دهد: چند شغله‌بودن اعضای خانواده موجب می‌شود آنها فرصت کمتری برای کنار یکدیگر بودن داشته باشند. در واقع زمانی که فردی ناچار باشد در دو یا چند جای مختلف کار کند، مسلما روابط او کاهش خواهد یافت. در کنار این موضوع، تجمل‌گرایی و تمرکز بر حواشی زندگی که متأسفانه در بعضی گروه‌های جامعه رواج پیدا کرده است نیز می‌تواند موجب کم‌شدن روابط شود. در چنین شرایطی افراد ترجیح می‌دهند با کاهش روابط، فشار اقتصادی کمتری را تحمل کنند. وی می‌افزاید: پرمشغله‌بودن اعضای خانواده و گرفتاری‌های‌ متعدد آنها هم عامل دیگری است که باعث می‌شود برنامه‌ریزی برای جمع‌شدن دور هم و رفتن به یک مهمانی ساده به کاری بسیار دشوار تبدیل شود.

● گسترش فردگرایی؛ کاهش روابط خانوادگی

این روزها برخی می‌گویند همین که دوستان خوبی داشته باشیم کافی است! اما آیا واقعا می‌توان دوستی با هم‌سن و سال‌ها را با روابط خانوادگی مقایسه کرد؟ واقعا دوستان ما هم حمایتی را که خانواده از ما دارد، خواهند داشت؟

دکتر شریفی‌یزدی در این زمینه تاکید می‌کند: یکی از عواملی که موجب کاهش ارتباطات خانوادگی شده است، جایگزینی روابط دوستی با آن است. به این معنا که گروهی از افراد ترجیح می‌دهند دوستان‌شان را جایگزین اعضای خانواده کنند و روابط شاد و راحتی را که قرار است با خانواده خود داشته باشند، با دوستان‌شان برقرار می‌کنند.

این جامعه‌شناس می‌افزاید: نکته دیگری که در این مورد باید به آن توجه شود، این است در هر جامعه‌ای با گسترش فردگرایی، میزان روابط خانوادگی کاهش می‌یابد. با توجه به این‌که جامعه ایران در حال گذار از سنت به مدرنیته است، روز به روز از جمع‌گرایی و همسانی مردم کاسته می‌شود و بر فردگرایی افزوده می‌شود. در چنین شرایطی هم کاملا طبیعی است سلایق و علاقه‌های افراد با یکدیگر تفاوت بیشتری داشته باشد. بنابراین این روزها که به دلیل منابع متعدد ارتباطی مانند رادیو، تلویزیون و اینترنت سبک‌های زندگی نیز متفاوت شده و شاهد سلایق متفاوتی در سطح جامعه هستیم، بتدریج افراد تجربه مطلوب و شیرینی از ارتباطات نزدیک نخواهند داشت. پس تصمیم می‌گیرند با فاصله زمانی بیشتر و در زمان محدودتر با دیگر اعضای خانواده ارتباط برقرار ‌کنند. به همین دلیل است که این روزها ارتباطات خانوادگی بیشتر به مراسمی مانند ازدواج، سوگواری‌ها یا عیادت از بیماران محدود می‌شود و کمتر شاهد مهمانی‌ها و دورهم جمع‌شدن‌ها هستیم.

● چه باید کرد؟

امروزه با دو دیدگاه متفاوت در این زمینه روبه‌رو هستیم. عده‌ای می‌گویند نباید دست روی دست بگذاریم و شاهد کاهش روابط خانوادگی باشیم، در حالی که گروهی باور دارند این تغییر به نفع جامعه است و می‌تواند موجب رشد آن شود؛ اما آیا واقعا چنین روندی مثبت است و می‌تواند به تحول مؤثری بینجامد؟

دکتر شریفی یزدی در پاسخ به این سوال چنین می‌گوید: بخشی از این جریان اجتماعی بد نیست؛ یعنی این موضوع که انسان‌ها توانسته‌اند تنوع سلیقه، استقلال و قدرت انتخاب ارتباطات را پیدا کنند، مطلوب است و از نشانه‌های رشد در یک جامعه محسوب می‌شود، اما با همه این توضیحات، هنوز در جامعه‌ای مانند ایران نتوانسته‌ایم رابطه‌ای را بازسازی کنیم که همه عناصر و کارکردهای مثبت ارتباطات خانوادگی را همراه داشته باشد. بنابراین هنوز هم در چنین جامعه‌ای روابط خانوادگی قوی‌ترین، پرثمرترین و پرکاربردترین رابطه میان انسان‌هاست و به همین دلیل بهتر است در عین پذیرفتن ضرورت‌های زندگی مدرن، سعی کنیم این روابط را از دست نداده و فراموش نکنیم.

این جامعه‌شناس برای افزایش روابط خانوادگی توصیه‌هایی دارد و می‌گوید: تمام افراد و بویژه بزرگ‌ترهای فامیل، هنگامی که می‌خواهند اعضای خانواده را دورهم جمع کنند باید سلیقه‌های اکثر افراد را مدنظر قرار دهند. همچنین اگر بتوانیم روابط را براساس سن، جنسیت، میزان تحصیلات و سلایق دسته‌بندی کنیم برای حفظ و بقای چنین سیستم‌هایی بسیار موثر خواهد بود.

به عنوان مثال اگر قرار است مهمانی‌ای برگزار شود، خوب است توجه داشته باشیم نوجوان یا جوانی که در آن برنامه حضور دارد، حداقل باید یک یا دو فرد هم سن و سال خودش را ببیند و بتواند با آنها ارتباط برقرار کند در غیر این‌صورت، او به مهمانی بعدی نخواهد آمد.

به گفته دکتر شریفی‌یزدی، ایجاد جذابیت و تنوع هم مورد مهمی است که باید به آن توجه شود؛ به عنوان نمونه خوب است زمانی که آب و هوا مناسب است و امکانش را داریم برای دور هم جمع شدن به خارج از شهر یا حداقل پارکی برویم و در فضای باز باشیم تا همه افراد حس بهتری را تجربه کنند.

این جامعه‌شناس تاکید می‌کند: کاهش تجملات که یکی از موانع مهم برقراری ارتباط است، موضوعی است که حتماً ‌باید به افراد آموزش داده شود. آنها که می‌توانند باید به دیگران بیاموزند که ارتباطات خانوادگی می‌تواند در عین سادگی برگزار شود و در عین حال لذت‌بخش و مفید هم باشد.

نیلوفر اسعدی‌بیگی