آنها که تاریخ را ساختند

نگاهی به سه کتاب از مجموعه «شخصیت های تاثیرگذار»

یکی از مساله‌های ذهن‌سوزی که همواره ذهن محققان و پژوهشگران تاریخی را به خود مشغول داشته رابطه فرد انسانی و روندهای کلی اجتماعی است. به عبارت روشن‌تر این پرسش همیشه در ذهن خوانندگان تاریخ در جریان بوده که آیا این افراد هستند که تاریخ را می‌سازند یا این رویه‌ها و جریان‌های کلان است که موجب ظهور یک فرد می‌شود؟ هر پاسخی که به این پرسش بدهیم، در نهایت نمی‌توانیم انکار کنیم که در بررسی‌های تاریخی نمی‌توان از نقش بی‌بدیل برخی افراد یاد نکرد. چنین شخصیت‌هایی اگرچه فرزند زمانه خویش هستند و در بهترین حالت باز نمایانگر روح عصر خویش، اما به دلایل توانمندی‌های شخصی یا خوشبختی‌های پیرامونی توانسته‌اند از محدوده‌های وجودی خویش فراتر روند و بر روندهای کلی تاثیری ماندگار بگذارند. شاید بهترین توصیف از چنین تاثیر و تاثری را بتوان در این فرمول آشنا که «آدم مناسب در جای مناسب و در زمان مناسب» بیان کرد. نشر ققنوس در سال‌های اخیر در کنار مجموعه‌های تاریخی متنوع، یکی را هم به «شخصیت‌های تاثیرگذار» اختصاص داده است. در این کتاب‌ها که در حجم کم و با نقش و نگارهای متنوع منتشر می‌شود، اطلاعات بسیار مفیدی درباره شخصیت‌های بزرگ در حوزه‌های متنوع اعم از علم، سیاست، اقتصاد و فرهنگ منتشر می‌شود. به تازگی سه اثر از این مجموعه منتشر شده است.

کتاب نخست «گراردوس مرکاتور» نوشته آن هاینریش درباره پدر علم نقشه‌کشی نوین است که شیوا مقانلو آن را ترجمه کرده است. گراردوس مرکاتور، جغرافیدان قرن شانزدهم در سال ۱۵۱۲ میلادی در روپلموند، فلاندر متولد شد. او در دوره‌یی از کشمکش‌های مذهبی می‌زیست و برای مدتی به جرم بدعت به زندان انداخته شد. مرکاتور حرفه‌اش را به عنوان سازنده ادوات ریاضی آغاز کرد، اما با نقشه جهان سال ۱۵۶۹ خود، که شیوه جدیدی از نمایش زمین کروی را روی کاغذ مسطح معرفی می‌کرد، به شهرتی ماندگار رسید. این روش که سیستم تصویری مرکاتوری نامیده می‌شود، همچنان امروزه به کار می‌رود. کتاب ۱۵۸۹ او با عنوان اطلس نخستین کتابی بود که از این واژه برای توصیف مجموعه نقشه‌ها استفاده کرد. نقشه‌های مرکاتور در خلال سال‌ها مسافران را در زمین و دریا و آسمان و فضا هدایت کرده است. شاید امروز نقشه مرکاتور برای تمام مردم بهترین نباشد، اما هدف اصلی او از ساخت آن راحتی و سلامت دریانوردان بود. بنابراین یک نقشه مبتنی بر روش گسترش که ۴۵۰ سال قبل ابداع شد، در قرن بیست و یکم نیز همچنان به هدایت کشتی‌های تندرو، هواپیماهای جت و ماهواره‌های فضایی ادامه می‌دهد و این میراثی ارزشمند از پسر یک کفاش فقیر است.

کتاب دوم به معرفی معروف‌ترین مخترع جامع بشری اختصاص یافته است: توماس ادیسون، مخترع بزرگ امریکایی. این کتاب را مایکل برگن نوشته و فرید جواهر کلام به فارسی برگردانده است. کمتر کسی است که ادیسون را نشناسد. اما این شهرت باعث نمی‌شود که همگان با اختراعات متنوع او آشنا باشند. معمولا همه او را به عنوان مخترع لامپ می‌شناسند، اختراعی که لقب «جادوگر منلوپارک» را برای او به ارمغان آورد. اما ادیسون غیر از آن اختراعات فراوان دیگری نیز داشت. توماس آلوا ادیسون (۱۹۴۱ -۱۸۴۷) در میانه سده نوزدهم به دنیا آمد. قرنی که پیشرفت‌های حاصل شده در تمامی حوزه‌های فعالیت انسانی، دنیای قدیم را به سرعت تغییر داد. ادیسون نیز فرزند خلف همین عصر بود و توانست با اختراع‌ها و آثار شگرفش سهم مهمی در این دگرگونی ادا کند. مزیت کتاب حاضر در همین است که در کنار شرح و بسط زندگی ادیسون به تحولات اساسی در تفکر و زندگی مردمان اشاره می‌کند و گام به گام نشان می‌دهد که چگونه زمانه در حیات ادیسون تاثیر گذاشت و چگونه ادیسون توانست زمانه را دگرگون سازد.

اما کتاب سوم از مجموعه «شخصیت‌های تاثیرگذار» به قرن‌ها پیش از این ارتباط می‌یابد و دست بر قضا به جای شرح زندگی یک مرد، یک زن را به عنوان یکی از بزرگان تاریخ معرفی می‌کند. زمانه‌یی که از آن صحبت می‌کنیم، به ۳۵۰۰ قبل بازمی‌گردد و مکان آن نیز به شمال آفریقا و کشور اهرام. تصور عمومی آن است که فراعنه مصر مرد بودند. اما «حتشپسوت» نخستین فرعون مونث این پیش داوری را با چالش مواجه می‌کند. کتاب حاضر نوشته پاملا دل و با ترجمه فاطمه شاداب، شرحی است از زندگی این فرعون زن. متخصصان دوران مصر باستان را به سه دوره دوران حکومت او توام با صلح بود و برنامه‌های ساخت و سازهای عظیمی طی این دوره آغاز شد. سلطنت قدیم (۲۶۴۹ – ۲۱۰۰ ق م)، سلطنت میانه (۲۰۳۰ – ۱۶۵۰ ق م) و امپراتوری جدید

(۱۵۵۰- ۱۰۷۰ ق م) تقسیم می‌کنند. حتشپسوت به معنای «اشرافی‌ترین زن» در اوایل امپراتوری جدید دست‌کم ۲۰ سال حکومت کرد، او معابد، مقابر، ستون‌های سنگی عظیم و نمازخانه‌های گرانیتی با ابهت و حیرت‌انگیزی ساخته است. بر خلاف فراعنه قبلی، او ساختمان‌های قدیمی را که دشمنان ویران کرده یا بر اثر گذشت زمان تخریب شده بودند، احیا کرد. حتی امروزه هم، معبد سوگواری حتشپسوت یکی از حیرت انگیزترین بناهای جهان شمرده می‌شود. حتشپسوت همواره یکی از اسرارآمیزترین شخصیت‌های جهان باستان بوده است. اما او چطور توانسته است به مقام فرعونی برسد، مقامی که هیچ زنی قبل از او به آن نرسید؟ چرا تصمیم گرفت به شکل مردان ظاهر شود و لباسی را به تن کند که فقط پادشاهان مرد به تن می‌کردند؟ چه کسی می‌خواست آثار به جامانده از او را از بین ببرد و چرا؟ پاسخ برخی از این پرسش‌ها را می‌توانید در این کتاب کوچک و کم‌حجم، اما خواندنی بیابید.