شهادت و جاودانگی نفس

ملاصدرا در کتاب بسیار مهم خود «کسر اصنام الجاهلیه» نشانه خدا دوستی را توجه به خانواده و داشتن مال در حد لزوم می داند, اما افزون بر این, نشانه های دیگری نیز برای دوستداران خدا برمی شمارد که قابل تأمل است و بخشی از فلسفه سیاسی او را آشکار می کند

ملاصدرا در کتاب بسیار مهم خود «کسر اصنام‌الجاهلیه» نشانه خدا دوستی را توجه به خانواده و داشتن مال در حد لزوم می‌داند، اما افزون بر این، نشانه‌های دیگری نیز برای دوستداران خدا برمی‌شمارد که قابل تأمل است و بخشی از فلسفه سیاسی او را آشکار می‌کند. شاید بتوان همین موضوع را یکی از وجوه تمایز وی با دیگر فیلسوفان مسلمان به شمار آورد.

وی در کسر اصنام الجاهلیه، که بخشی از آن به منظور تبیین نشانه‌های دوستداران خدا نگارش شده است، به مرگ دوستی اشاره می‌کند؛ زیرا راه وصول به حبیب از این طریق میسور می‌شود. همچنین تحمل درد کشته‌شدن در راهش را شرط درستی ادعای آمادگی شهادت به شمار آورده است. صدرا در بحث مرگ دوستی، که یکی از نشانه‌های دوستداران خداوند است، نتیجه سیاسی آشکاری می‌گیرد که قابل توجه است. وی آثار و پیامدهای این نشانه را در دوری از وسایل دنیوی و احتراز از حضور نزد سلاطین می‌شمارد:

«و نشانه مرگ دوستی در انسان، دوری‌گزیدن از وسایل دنیوی و روگردانی از انس گرفتن با مردمان و نفرت از شهوت‌ها و بی‌اعتنایی به رسم‌هایی چون انس با اهل زمانه و رفتن به پیش حکام و سلاطین است و همچنین هم‌عنان‌نشدن به کم سالان و جوانان و در پی همنشینی آنان و دیگر افراد خوشگذران و بیکاره نبودن و دوری از کسانی که دل‌هایشان کشتگاه دنیادوستی و لذت‌جویی در دنیاست؛ چراکه هم‌عنانی چنین کسان ماندگارشدن در دنیا را پیش انسان شیرین نماید و نسبت به مرگ ایجاد کینه کند.»۱

از نظر ملاصدرا یکی از نشانه‌های رهبری جامعه و رسیدن به مقام هدایت خلق همانا آمادگی برای شهادت و به نوعی شهادت طلبی است. این مطلب را ایشان علاوه بر رساله کسر اصنام‌الجاهلیه در کتاب «الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه» و رساله« ‌المظاهر الالهیه» نیز مطرح کرده است. ایشان در کتاب المظاهر الالهیه بر این نظر است که یکی از دلایلی که می‌توان بر باقی ماندن نفس پس از مرگ ذکر کرد، این است که اهل بیت رسول خدا(ص) نیز عقیده مذکور را باور داشته‌اند. وی در تبیین مسأله به واقعه کربلا و قیام امام حسین(ع) اشاره کرده و می‌نویسد:

به همین جهت در کربلا با اختیار و رضایت خویش، تن به کشته‌شدن دادند و هرگز سر به فرمان یزید و ابن زیاد فرو نیاوردند و چندان بر تشنگی و صدمات دشمن شکیبایی ورزیدند که نفوس آنان از اجساد پاکشان جدا شد و به ملکوت آسمان پیوست و به این وسیله آن بزرگواران به دیدار پدران خود نایل آمدند.۲

در فقره نقل‌شده. ملاصدرا به نوعی مسأله اختیار آدمی را با واقعه عاشورا مورد تحلیل قرار داده است۳ و بر آن است بگوید این مسأله خود دلیلی است بر این که نفس انسان جاودانه است و چون تعلق نفس از این بدن منقطع شود، نفس باقی می‌ماند و با تلف‌شدن بدن، کار نفس اصلاح می‌پذیرد.۴ این پذیرش به این معناست که در دنیا ذلت نمی‌پذیرد و در مقابل گردنکشان سر خم نمی‌کند و از لئیمان فرمان نمی‌برد.

ایشان در تحلیل مسأله جهاد نیز به مبحث فوق اشارات خوبی دارد که نشان می‌دهد، مسأله شهادت‌طلبی و مرگ‌دوستی یکی از مباحث مهم در فلسفه سیاسی صدرالمتألهین است. وی در تبیین مسأله جهاد می‌گوید جهاد وظیفه‌ای است که در آن علاوه بر دفع شر دشمنان خدا و محاربه با راهزنان راه حق، نجات و رهایی خلق از مهالک آخرت و ترک توجه به این نشأه ناپایدار و توطین و تشویق نفس بر بذل جان و مال و اهل و اولاد در راه خداست. در واقع ملاصدرا این مسأله را همواره با بحث نفس و جاودانگی آن در آخرت همراه می‌کند و بر این باور است که پس از رفتن روح از این عالم آن هم به نحو شهادت که با تحمل مشقت و درد و رنج همراه است، موجب حسن خاتمه و ورود بر خدا و حضور در حریم کبریا در زیر ملائکه و نفوس قدسیه ملکوتیه است.۵

صدرالمتألهین تصریح می‌کند با فوز به شهادت و ترک این جهان ناپایدار، چیزی از دست نداده است که بر زوال و نابودی آن حسرت بخورد؛ زیرا امور دنیا همگی در معرض زوال ‌است و در وجود آنها آفات بسیاری است که هر دم آنها را به زوال و نابودی می‌کشاند و غرض از تحصیل آن امور، تحصیل زاد و توشه برای آخرت و مناسبت یافتن با اهل آخرت است و این مقصود و غرض با فوز به شهادت حاصل شده است.۶

پی‌نوشت‌ها:

۱ ـ صدرالدین شیرازی، عرفان و عارف‌نمایان (ترجمه کسر اصنام الجاهلیه)، ترجمه محسن بیدارفر، تهران، الزهرا، ۱۳۷۱، ص ۹۷.

۲ ـ صدرالدین شیرازی، المظاهر الالهیه، ترجمه و تعلیق سیدحمید طبیبیان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴، ص ۶۷ .

۳ ـ نگارنده در مقاله‌ای با عنوان «آزادی و آزادگی در اندیشه حسینی» به تحلیل مسأله آزادی در نهضت عاشورا پرداخته است. نشریه پگاه حوزه، شماره ۲۰۱، ۱۴ بهمن ۱۳۸۵.

۴ ـ صدرالدین شیرازی، المظاهر الالهیه، پیشین، ص ۶۶ .

۵ ـ صدرالدین شیرازی، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، ترجمه و تفسیر جواد مصلح، چاپ چهارم، تهران، سروش، ۱۳۸۴، ص ۵۰۲ ـ ۵۰۳.

۶ ـ همان، ص ۵۰۳.

دکتر شریف لک‌زایی