مزایای کانتینرهای مخزن​دار به جای واگن​های مخزن​دار

حمل ونقل ریلی نسبت به جاده ای دارای مزایای بسیاری است که از مهم ترین آن ها به کاهش مصرف سوخت و افزایش ایمنی می توان اشاره کرد

حمل‌ونقل ریلی نسبت به جاده ای دارای مزایای بسیاری است که از مهم‌ترین آن‌ها به کاهش مصرف سوخت و افزایش ایمنی می توان اشاره کرد. مزیت حمل ونقل جاده ای نسبت به حمل‌ونقل ریلی این است که در جاده امکان حمل یک سره کالا از در مبداء تا در مقصد وجود دارد حال آن که در حمل‌ونقل ریلی در اکثر موارد این امکان وجود ندارد و کالا باید از ایستگاه به محل مقصد یا از محل مبداء تا ایستگاه با کامیون حمل شود. این موضوع هزینه و زمان دو بار تخلیه و بارگیری کالا را به صاحب آن تحمیل می‌کند و در بسیاری موارد حمل‌ونقل ریلی را از سودآوری خارج می‌کند. به همین جهت استفاده از روش​هایی که هزینه تخلیه و بارگیری را کاهش دهد بسیار مورد توجه هستند و در این میان کانتینرها به عنوان ابزارهایی مفید دراین زمینه مورد توجه هستند.

برای حمل مایعات، کانتینرهای مخزن‌دار(Tanktainer) طراحی و ساخته شده‌اند. در این کانتینرها، داخل چهارچوب فلزی کانتینر مخزنی جاسازی شده است و مایع مورد نظر داخل مخزن ریخته می شود و امکان جابجا کردن آن با استفاده از تجهیزات مربوط به تخلیه و بارگیری کانتینرها وجود دارد. در شکل‌های زیر نمونه‌هایی ازاین کانتینرهای مخزن‌دار نمایش داده شده‌اند:

۲) مزیت استفاده از کانتینر مخزن‌دار به جای واگن مخزن‌دار در فصل‌های مختلف سال

در راه‌آهن برای حمل مایعات و به خصوص فرآورده‌های نفتی از واگن‌های مخزن‌دار استفاده می شود. این واگن‌ها مخصوص حمل مایعات هستند و کاربرد دیگری برای آن‌ها متصور نیست. مصرف فرآورده‌های نفتی در فصل‌های مختلف متغیر است‌و به خصوص در فصل زمستان زیاد و در فصل‌های دیگر کم است‌، این موضوع باعث می شود که واگن‌های مخزن‌دار در فصل زمستان پرکار و در فصل‌های دیگر بی استفاده باشند. به خصوص که شرکت پخش فرآورده‌های نفتی نیز در فصل‌های عادی سال با استفاده از کامیون‌های تانکر فرآورده‌های نفتی را جابجا می‌کند و در فصل زمستان که مصرف افزایش می یابد و در جاده‌ها به دلیل بارش برف و یخ‌بندان کندی حرکت یا مسدودی به وجود می آید، به سراغ راه آهن می آید.

در صورت استفاده از کانتینرهای مخزن‌دار می توان به جای استفاده از واگن‌های مخزن‌دار از واگن‌های لبه کوتاه یا کفی استفاده کرد و در فصل‌های عادی با برداشتن کانتینرهای مخزن‌دار، از آن‌ها برای حمل کانتینرهای معمولی استفاده کرد. به این وسیله بهره وری واگن‌ها افزایش می یابد.

۳) امکان حمل بار در جهت خالی واگن‌ها

کانتینر مخزن‌دار که عموماً در ابعاد ۲۰ فوت ساخته می شود، حدود۲۱۰۰۰ لیتر حجم دارد و در شرایطی که حامل فرآورده‌های نفتی باشد در حدود ۲۶ تن وزن خواهد داشت. به این ترتیب در صورتی که دو کانتینر مخزن‌دار پر روی واگن لبه کوتاه قرار گیرند، ظرفیت آن از لحاظ وزنی تکمیل می شود. در حالی که از لحاظ حجم، هنوز فضای کافی برای حمل یک کانتینر ۲۰ فوتی دیگر را دارد. در شرایطی که مخزن‌ها خالی باشند، امکان حمل ۲ کانتینر مخزن‌دار خالی و یک کانتینر ۲۰ فوتی پر با یک واگن وجود دارد. بنابراین در مسیر بازگشت می توان از ظرفیت خالی ایجاد شده برای حمل کانتینر استفاده کرد . شکل‌های زیر این موضوع را نمایش می دهند .

۴) استفاده از تجهیزات تخلیه و بارگیری کانتینرها برای حمل فرآورده‌های نفتی

بررسی‌ها اولیه نشان داده که امکان ساخت کانتینرهای مخزن‌دار در کشور وجود دارد و این کانتینرها از آن جهت که مواد نفتی از آن‌ها در هنگام انتقال به کامیون‌های تانکر تخلیه نمی‌شوند، از ایمنی بالاتری برخوردار هستند و به این جهت برای حمل فرآورده‌های خطرناکی مثل بنزین هم قابل استفاده هستند.

در صورت استفاده از کانتینرهای مخزن‌دار، می توان این کانتینرها را مستقیماً با استفاده از تجهیزات کانتینری از روی واگن‌های قطار برداشته و روی کامیون‌ها قرار داد و کامیون‌ها تا مقصد که ممکن است یک پمپ بنزین باشد، حرکت کنند .

۵) حمل فرآورده‌های نفتی در ایران

شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی دارای شبکه مفصلی از لوله‌های نفت است‌که برای حمل نفت خام و فرآورده‌های نفتی در کشور از آن‌ها استفاده می کند. لوله‌های مخصوص حمل نفت خام برای ارسال نفت خام به پالایشگاه‌ها و لوله‌های مخصوص فرآورده‌های نفتی برای ارسال فرآورده‌های نفتی به انبارهای نفت موجود در شهرهای مختلف کشور استفاده می شوند. شبکه زیر شبکه لوله‌های نفتی کشور را نشان می دهد :

شرکت نفت با استفاده از لوله‌های موجود فرآورده‌های نفتی را به مخازن سوخت خود در شهرهای مختلف می رساند و از آن جا با استفاده از کامیون‌ها به پمپ بنزین‌ها و کارخانجات منتقل می‌کند. متوسط مسافتی که کامیون‌های مخزن‌دار در کشور طی می کنند، طبق آمار سازمان راهداری در سال ۸۸ حدود ۲۷۷ کیلومتر بوده است که کم‌ترین مقدار در بین بقیه انواع کامیون‌ها است‌. این موضوع ناشی از فاصله کم بین لوله‌های نفت و مراکز مصرف فرآورده‌های نفتی است‌. با توجه به این که راه آهن در مسافت‌های طولانی مزیت خود را نشان می دهد، استفاده از راه‌آهن برای حمل فرآورده‌های نفتی بین مخازن و مراکز مصرف مناسب نیست، ضمن این که در اکثر این مسیرها خط آهن نیز وجود ندارد. اما در این بین مسیرهایی وجود دارند که برای حمل فرآورده‌های نفتی با استفاده از راه آهن بسیار مطلوب هستند که از آن میان می توان به مسیر کرمان زاهدان اشاره کرد.

۶) حمل فرآورده‌های نفتی در مسیر کرمان – زاهدان

اگر به نقشه لوله‌های نفتی در کشور در شکل ۸ دقت کنیم، مشاهده می شود که این لوله‌ها به استان سیستان و بلوچستان و شهر زاهدان متصل نیستند. حمل فرآورده‌های نفتی به این استان از طریق کامیون‌های تانکر از مخازن کرمان صورت می‌گیرد. فاصله کرمان تا زاهدان حدود ۵۳۰ کیلومتر است‌و این فاصله برای حمل‌ونقل ریلی مناسب است . متوسط مسافت طی شده در یک سفر توسط کامیون‌های تانکر از استان کرمان در سال ۸۸ حدود ۴۴۵ کیلومتر است که این مقدار پس از استان هرمزگان که واردات بنزین از آن صورت می گیرد، بیش‌ترین مقدار بین استان‌های کشور است. این موضوع ناشی از حمل فرآورده‌های نفتی از کرمان به استان سیستان و بلوچستان است. شکل ۹ موقعیت مخازن سوخت در استان سیستان و بلوچستان را نشان می دهد.

مصرف فرآورده‌های نفتی در شهر زاهدان که به خط آهن متصل است و در کل استان سیستان و بلوچستان قابل توجه است‌. جدول زیر مصرف فرآورده‌های نفتی در شهر زاهدان و استان سیستان و بلوچستان را در سال ۸۷ نشان می دهد :

لازم به ذکر است که مصرف فرآورده‌های نفتی در استان سیستان و بلوچستان به سرعت در حال افزایش است. از مراکز عمده مصرف فرآورده‌های نفتی می توان به نیروگاه زاهدان، نیروگاه ایرانشهر، نیروگاه چابهار و سیمان خاش اشاره کرد.

اگر راه آهن تنها به تامین فرآورده‌های نفتی شهر زاهدان از کرمان بپردازد، حدود یک میلیون تن بار و حدود ۵۳۰ میلیون تن کیلومتر عملکرد را در خط کرمان – زاهدان به دست خواهد آورد و اگر کل استان مد نظر قرار گیرد، رقم ۳ میلیون تن دور از انتظار نخواهد بود .

علاوه بر موضوع حمل فرآورده‌های نفتی به استان سیستان و بلوچستان، حمل انواع دیگر کالا نیز قابل بررسی است‌که در این میان به حمل ۱۳۰ هزار تن کالا از سیستان و بلوچستان به کرمان و ۵/۱ میلیون تن بار از کرمان به سیستان و بلوچستان که در سال ۸۸ با استفاده از جاده حمل شده است، می توان اشاره کرد. ضمن این که گسترش ترانزیت کالا بین پاکستان و کشورهای همسایه ایران نیز می تواند در رونق هر چه بیشتر خط ریلی کرمان – زاهدان موثر باشد.

۷) نتیجه گیری

در این بخش نتایج به دست آمده از این تحقیق مقدماتی ذکر می شوند :

۱- استفاده از کانتینر مخزن‌دار باعث افزایش بهره وری واگن‌های راه آهن در حمل فرآورده‌های نفتی در فصل‌های مختلف می شود.

۲- استفاده از کانتینر مخزن‌دار امکان حمل کانتینر در مسیرهای خالی مخزن‌ها را فراهم می‌کند.

۳- با توجه به این که کانتینرهای مخزن‌دار با استفاده از واگن‌های لبه کوتاه حمل می شوند، انعطاف پذیری بیش‌تری برای حمل کالا با واگن‌های راه‌آهن فراهم می‌شود.

۴- مسیر کرمان – زاهدان به دلیل عدم وجود لوله‌های حمل فرآورده‌های نفتی مناسب ترین مسیر برای حمل فرآورده‌های نفتی با استفاده از راه آهن است.

۵- امکان حمل بیش از یک میلیون تن فرآورده‌های نفتی در مسیر کرمان – زاهدان وجود دارد .

۸) منابع

۱- سالنامه آماری سازمان راهداری و حمل ونقل جاده ای، ۱۳۸۸ .

۲- آمارنامه مصرف فرآورده‌های نفتی انرژی زا، شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، ۱۳۸۷ .

محمد سادات حسینی

کارشناس مرکز تحقیقات راه آهن