«مستوفی‌ها» چه کسانی بودند؟

مستوفی‌گری و مستوفی در تهران قدیم و در دوره‌ ناصری یکی از مشاغل مهم درباری محسوب می‌شد. در اصطلاح آن عصر، مستوفی کسی بود که مال دولت را استیفا یا طلب می‌کرد. در واقع امر محاسبه …

مستوفی‌گری و مستوفی در تهران قدیم و در دوره‌ ناصری یکی از مشاغل مهم درباری محسوب می‌شد. در اصطلاح آن عصر، مستوفی کسی بود که مال دولت را استیفا یا طلب می‌کرد. در واقع امر محاسبه مالیات‌ها برعهده مستوفیان بود. مستوفی‌ها برای ایفای وظایف خود چهار دفتر داشتند، در این دفاتر اسامی ولایات ایران نوشته شده بود. دستورالعمل هر ولایت از جهت مالیات‌ها قبل از عیدنوروز به پایان می‌رسید، سپس به امضای مستوفی‌الممالک و صدراعظم، آنگاه به صحه شاه می‌رسید و به خزانه واریز می‌شد. مستوفی‌ها وظیفه سنگینی را از لحاظ وصول و برات کردن پول برعهده داشتند و وقتی کارشان در پایان‌سال تمام می‌شد به امضای صدراعظم و شاه می‌رسید. صدراعظم وقتی مهر مستوفی را می‌دید، پشت ورقه را مهر می‌کرد و شاه نیز فرمان مخصوص را صحه می‌گذاشت. آن وقت این فرمان را چهارنفر از رجال یعنی صدراعظم، مستوفی‌الممالک، صاحب دیوان و منشی‌الممالک مهر می‌کردند.

کار عزب‌‌دفترها چه بود؟

قسمت عمده کارهای مستوفی را افرادی به‌نام عزب‌دفترها انجام می‌دادند. این عزب‌دفترها مواجب دولتی می‌گرفتند. عزب در لغت به معنی مردی است که متاهل نباشد و از آنجا که این شغل، وظیفه کمک به مستوفی‌ها بود و این کار مستلزم دوندگی و تحمل زحمت و مرارت بود، مردان زن‌دار به‌یقین نمی‌توانستند این‌گونه کارها را انجام دهند. به این خاطر به جوان‌های مجرد این وظایف محول می‌شد و شاید به همین دلیل این جماعت را عزب‌دفتر می‌خواندند. عزب‌دفترها تحت ریاست عزب‌دفتر‌باشی کار می‌کردند. آنها در دوران ناصری و حتی مظفری، برات و فرمان‌هایی که در سال صادر می‌شد که عده‌شان به ۱۰ تا ۱۵ هزارتا می‌رسید تحویل عزب‌باشی می‌دادند و عزب‌باشی آنها را میان هفت یا هشت نفر عزب‌دفتر تقسیم می‌کرد. به هر حال عزب‌دفترها این برات‌ها را از عزب‌باشی می‌گرفتند و در خانه خودشان نگه می‌داشتند و هر روز تعدادی از آنها را در کیف‌شان جای می‌دادند و دوره می‌افتادند و سپس برای مهر به سراغ مستوفی می‌رفتند. ناصر نجمی نویسنده کتاب طهران عهد ناصری نقل می‌کند: هنگامی که مستوفی مهر خود را به عزب‌دفتر می‌داد، او مهر را در میان انگشتان خود می‌گرفت و بعد قلمدان خود را باز می‌کرد و نوک انگشت سبابه را از سمت داخل دست به مرکب آلوده می‌ساخت و روی مهر می‌مالید و با زبان محل مهر را تر می‌کرد و مهر را پشت برات می‌زد. در واقع مانند ماشین‌های خودکار این پنج عمل را منظم و پشت‌سر هم انجام می‌دادند. چالاکی و زرنگی این عزب‌دفترها از صحنه‌های تماشایی در روزگار تهران قدیم به حساب می‌آمد.