دوشنبه, ۱۷ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 6 May, 2024

مجله ویستا

آشنایی با پشم مغان

● مقدمه

پشم از الیافی حیوانی است كه از بدن گوسفند به دست آید. امروزه بیش از ۲۰۰ نژاد گوسفند در دنیا شناخته شده كه اكثر آنها از نظر تولیدات تجاری و اقتصادی دارای اهمیت چندانی نبوده و صنعت پرورش گوسفند، تنها متكی به ۲۰-۱۰ نژاد آن می باشد. مهمترین نژاد گوسفندان ایرانی را می توان به این شرح نام برد.

▪ كیكوئی

▪ قزل

▪ بلوچی

▪ عربی

▪ فراهانی

▪ گرگانی

▪ كرمانی

▪ كردی

▪ لری

▪ ماكوئی

▪ تركی

▪ زندی

▪ مهربانی

▪ سنجابی

▪ جمور

▪ هركی

▪ مغانی

▪ افشاری

▪ تركمنی

▪ قره گل

▪ شال

▪ سنگسری

▪ خاكستری شیراز

▪ بختیاری

▪ طالشی

▪ نائینی.

برای آسانتر شدن شناخت نژادها، طبقه بندی گوسفندان دنیا از روی نوع پشم آنها صورت می پذیرد به این ترتیب با یك چنین طبقه بندی كلی در میان گوسفندان روبرو خواهیم شد.

۱) گوسفندان با پشم كاملاً ظریف:

این نوع گوسفندان عمدتاً به عنوان گوسفندان مرتع نامیده می شوند و به منظور تولید پشم پرورش می یابند. اصل نژاد این گوسفندان مرینوس می باشد كه از اسپانیا به سایر نقاط دنیا منتقل گردیده است. نام های اطلاق شده به این نژاد در رابطه با كشورهای پرورش دهنده آن می باشد، مانند مرینوس فرانسوی، مرینوس آمریكایی. پشم این نوع گوسفندان كاملاً سفید و ظریف بوده و در محدوده ی ۲۱-۱۴ میكرون قرار دارد. (میكرون واحد تعیین ظرافت لیف پشم است یعنی هر میكرون برابر یك هزارم میلیمتر است)

۲) گوسفندان با پشم نسبتاً ظریف:

این نوع گوسفندان به عنوان نژادهای گوشتی شناخته شده اند. هرچند كه پشم آنها ظریف بوده و از قطر ۲۱ الی ۳۰ میكرون برخوردار است.

۳) گوسفندان با پشم بلند:

این نوع گوسفندان عمدتاً برای تولید گوشت پرورش یافته و از نظر جثه بزرگترین نژاد گوسفندان دنیا شناخته می شوند. قطر الیاف پشم این گوسفندان در محدوده ۳۰ الی ۳۵ میكرون و طول آن ۴۰۰ الی ۵۰۰ میلی متر است.

۴) گوسفندان با پشم ضخیم:

این نوع گوسفندان دارای پشمی می باشند كه در صنعت قالی بافی از كاربرد مطلوبی برخوردار است. بدین جهت به آنها گوسفندان با پشم مخصوص قالی نیز گفته می شود. ظرافت الیاف پشم آنها بین ۳۵ الی ۵۰ میكرون وطول آن تا ۳۸۰ میلیمتر می باشد. برخلاف تولیدات متداول نساجی كه نیاز به پشم ظریف دارد تا بنوانند از آن پارچه های لطیف تولید نمایند، صنعت قالیبافی نیاز به پشم های خاص دارد كه از مشخصات پشم موردنظر برای پارچه بافی برخوردار نیست و از آن نمی توان پارچه و منسوجان مرغوب و لطیف تهیه كرد. در كشورهای ایران، چین، پاكستان، افغانستان، تركیه، رومانی، بلغارستان، شوروی، هندوستان و الجزایر پشم گوسفندان از نوع ضخیم می باشد و اگرچه مصرف مصرف چندانی برای بافت پارچه ندارند ولی مناسبترین ماده اولیه برای بافت قالی محسوب می شوند.

پشم گوسفندان ایرانی به ویژه فراهانی، كرمانی، بلوچی، ماكوئی، كلكوئی، سنجابی، نایینی و بختیاری تركیبی از الیاف پشم مطلق، ژار، هتروتیپ و الیاف مویی می باشند (كه در سطور بعد به معرفی آنها نیز می پردازیم) و این كیفیت موجب می شود تا در شرایط فشردگی و شستشو، الیاف شكل خود را حفظ نمایند. این حالت ارتجاعی پشم خصوصاً در قالیبافی بسیار حائز اهمیت است. چنین خاصیتی مشخصاً از ویژگی بارز گوسفندان ایرانی به شمار می رود و پشم آنها را به صورت الیاف ایده آل برای قالیبافی درآورده است.

در واقع این صفت به علت شرایط جغرافیایی، تغییرات آب و هوایی، نوع علوفه، آمیختگی نژادی و حتی فقر غذایی پدید آمده و از جمله خواص ارثی این گوسفندان به حساب می آید.

۵) گوسفندان آمیخته پشمی: این نوع گوسفندان از اختلاط گوسفندان با پشم بلند و گوسفندان با پشم ظریف به وجود آمده اند. معمولاً گوسفندان نژادهای آمیخته از پشم ظریف برخوردار بوده، به همین جهت نیز آنها را در زمره گوسفندان با پشم نسبتاً ظریف طبقه بندی می نمایند.

● ویژگیهای فیزیكی پشم (ساختمان لیف پشم)

یك لیف پشم از سه لایه تشكیل شده:

۱) لایه بیرونی (كیوتیكل) :

به فلسهای مسطح و نایكنواختی كه سطح لیف را پوشانده است گفته می شود. در الیاف كلفت، فاصله ی فلسها زیاد است. فاصله ی بین دو فلس در انواع مختلف پشم متفاوت می باشد. وجود فلس باعث می شود كه هنگام ریسندگی، الیاف درهم فرورفته، استحكام بیشتری پیدا كنند.

۲) لایه میانی (كورتكس):

قسمت اعظم تشكیل دهنده لیف است كه دارای سلولهای دوكی سكل است كه توسط اسیدسولفوریك با اسید فورمیك از هم جدا می شوند. كلاً استقامت، جعد، رنگ پذیری و سایر خواص فیزیكی مربوط به این قسمت است.

۳) مغز (مدولا):

داخلی ترین قسمت لیف مدولا است. در الیاف ظریف ممكن است مدولا وجود نداشته باشد اما در الیاف ضخیم بصورت مغزی لوله ای شكل وجود دارد. در الیاف نارس و كمپ ممكن است ۹۰ درصد حجم لیف را مدولا تشكیل دهد. در نتیجه باعث ضعف و كمی استحكام آنها می شود.

● اثر مواد شیمیایی بر روی پشم:

▪ اثر اسیدها بر پشم:

حدود آسیب زدن اسید به الیاف بستگی به غلظت اسید و درجه حرارت و مدت زمان عملیات دارد. اسید سولفوریك گرم و غلیظ پشم را كاملاً متلاشی می سازد. اسید نیتریك الیاف پشم را زردرنگ و سپس در خود حل می كند. پشم در برابر سایر اسیدها مقاوم است.

▪ اثر بازها بر پشم:

الیاف پشم به سبب داشتن كراتین، در مقابل بازها حساس هستند. اثر قلیاییها در پشم بستگی به عواملی نظیر درجه حرارت و غلظت قلیا دارد. الیاف پشم در سود سوزآور حل می شوند. لذا شستشو و عملیات تكمیلی پشم در محیطهای قلیایی باید با دقت انجام شود.

▪ اثر مواد اكسیدكننده بر روی پشم:

محلول غلیظ آب اكسیژنه باعث خراب شدن الیاف پشم می شود. سرعت تأثیر هم بستگی به غلظت آب اكسیژنه دارد. از محلول رقیق آب اكسیژنه برای سفید كردن پشم استفاده می كنند. (كه البته این مرحله در تهیه خامه قالیبافی كاربرد ندارد.)

آب سرد تاثیر شیمیایی ندارد ولی در افزایش طول و قطر پشم موثر است.

نور باعث شكسته شدن الیاف پشم و خراب شدن فلسها می شود.

نور خورشید الیاف پشم را زیر وخشن كرده، رنگ آترا عوض می كند.

در حرارت ۱۰۰ درجه سانتیگراد استحكام پشم كم می شود و حالت نرمی بخود می گیرد. در ۱۳۰ درجه سانتیگراد تجزیه شده، زرد می شود و در ۳۰۰ درجه سانتیگراد می سوزد و جمع می شود.

● تقسیم بندی الیاف پشم:

۱) پشم حقیقی (مطلق):

گوسفندان با پشم ظریف عمدتاً دارای تار پشم حقیقی هستند. این الیاف بسیار ظریف بوده ، دارای جعد و كش پذیری هستند. الیاف این نوع پشم فاقد مدولا بوده، دارای قطر یكسان هستند.

۲) هتروتیپ:

الیاف هتروتیپ در طول لیف متناوباً از ساختمان پشم مطلق (بدون مدولا) و كمپ (قطر نایكنواخت و دارای مدولا) برخوردار هستند. در نتیجه لیف پشم ضخیم تر و فاقد جعد می گردد ولی از استحكام زیاد برخوردار است. متخصصین وجود الیاف هتروتیپ را مربوط به ییلاق و قشلاق و نوع تغذیه ی دام می دانند. برای صنایع قالیبافی به الیاف مختلف پشمی (مطلق، مویی، هتروتیپ) كه در میان آنها درصد الیاف هتروتیپ تا ۱۵ درصد باشند، نیاز خواهد بود. از خصوصیات این نوع پشم استحكام فوق العاده ی آن، خصوصاً عدم تغییر شكل در اثر فشار وارده می باشد.

۳) مو:

الیافی كه در طول خود دارای مدولا (كانال سراسری) بوده و فاقد جعد باشند و به سادگی پشم رنگ پذیر نباشند، الیاف مویی گفته می شود. اگر الیاف مویی ظریف و كوتاه باشند، به آنها كرك می گویند. اگر الیاف بلند وضخیم باشند، مو می گویند. در بازار داخلی به پشمهای ظریف خارجی كه ۱۹ تا ۲۷ میكرون قطر دارند، كرك می گویند.

۴) كمپ:

(Kemp) معمولاً این الیاف در اطراف سر و ساق پا وجود دارند و شكننده و رنگی می باشند. الیاف كمپ دارای مدولا بوده و در نتیجه ضعیف و كم استحكام هستند. طول آنها از پشم مطلق كوتاهتر وفاقد جعد است. وجود الیاف كمپ از ارزش و مرغوبیت پشم می كاهد.

۵) ژار:

الیاف مویی بدون جعد هستند كه دارای رشد بیشتری نسبت به الیاف پشمی می باشند. الیاف ژار دارای مدولا بوده و قطر آن بین ۹ الی ۱۲۰ میكرون است.

● ویژگیهای پشم:

۱) قطر:

مهمترین عامل در تعیین ارزش پشم و حتی تقسیم بندی گوسفندان ، قطر الیاف پشم است.

۲) طول استاپل:

استاپل یا فتیله ی پشم از بهم پیچیدن الیاف پشمی به یكدیگر تشكیل می گردد. گوسفندان با پشم ظریف دارای استاپل كوتاه هستند در صورتی كه گوسفندان بومی از استاپل های بلند ونوك تیز برخوردارند كه این خود نشانه ی عدم یكنواختی طول الیاف می باشد. طول استاپل بستگی به نژادهای گوسفند دارد. بلندبودند طول استاپل در كیفیت نخ های تولید شده از اهمیت فراوان برخوردار است.

۳) جعد:

معمولاً تعداد جعد در طول تار ارتباط مستقیمی با ظرافت الیاف دارد. الیاف ظریف از تعداد جعد بیشتر و الیاف ضخیم بخصوص هتروتیپ و مو از جعد كمتری برخودار هستند. فقدان جعد در مو یا كمی آن درالیاف هتروتیپ باعث می شود كه استاپل پشم در گوسفندان پشم قالی مخروطی شكل گردد.

۴) تراكم:

تركم معیاری برای تعداد الیاف موجود در واحد سطح بدن گوسفند می باشد. وجود تعداد بیشتر الیاف در واحد سطح نشانه ی تولید پشم بیشتر گوسفند است. گوسفندان با پشم ظریف از تراكم بیشتری در واحد سطح برخوردارند.

۵) راندمان:

مقدار پشمی كه پس از مرحله ی شستشو خارج شده نسبت به مقدار پشمی كه وارد شده است. بعبارتی راندمان = بازده پشم

۶) چربی:

چربی پشم باعث می شود تا الیاف از لطافت ونرمی خاصی برخوردار شوند. مقدار این چربی بستگی به تعداد الیاف موجود در سطح بدن حیوان دارد.

گوسفندان با پشم ظریف بعلت تراكم بیشتر الیاف نسبت به پشم های ضخیم از راندمان كمتری برخوردارند و میزان چربی آنها بیشتر است.

۷) قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو :

قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو از جمله عوامل بسیار مهم در تعیین ارزش پشم قالی محسوب می شود كه بستگی به ظرافت و جعد پشم و چگونگی تغذیه ی حیوان دارد. با فشردن پشم در بین دو انگشت می توان به قابلیت ارتجاعی آن تا حدودی پی برد.

● پشم چینی:

قبل از چیدن پشم از بدن گوسفند زنده، آن را می شویند كه اصطلاحاً به این عمل گرده شور می گویند. این عمل به دو صورت انجام می یابد:

۱) با آب ( كه به آن پشم نیم شور می گویند)

۲) با آب و مواد شوینده ( كه به آن پشم تمام شور می گویند. )

معمولاً پشم گوسفندان را سالی دوبار می چینند یكی در نیمه ی بهار و دیگری در پاییز. پشم حاصل از چیدن بهاره با پاییزه متفاوت است. چین بهاره به خاطر استفاده ی گوسفند از گیاهان تازه و فاصله زیاد با چیدن قبلی و آفتاب كم، بهتر از چین پاییزه است. پشم را از نظر مرغوبیت به دو نوع تقسیم بندی می نمایند.

الف) پشم چیده شده از بدن گوسفند كه به آن پشم زنده می گویند.

ب) پشم دباغی شده یا جداشده از پوست گوسفند كه در دباغ خانه ها صورت می پذیرد و به آن پشم مرده می گویند. اگر این دو پشم با هم مخلوط شوند در هنگام شور و خشك كردن كاملاً از هم متمایز می شوند. انتهای پشم مرده سوخته است و به علت استفاده از آب آهك بوی نامناسبی دارد. پس از چیدن پشم از بدن گوسفند، آنها را سُرت یا طبقه بندی می كنند.

عبدالله احراری

منابع و مآخذ:

۱- اصول نگهداری و پرورش گوسفند – دكتر منوچهر سعادت نوری، دكتر صدرالله سیاه منصور، چاپ ششم، ۱۳۷۴.

۲- پژوهشی در فرش ایران- تورج ژوله.

۳- بررسی وضعیت گوسفندان استان خراسان و امكان ایجاد واحدهای رسیدگی پشمی و فاستونی، آقای دیانت و آقای اصغری. ۱۳۷۰.