رایحه خوش عدالت

از این رو به پاکردن عدالت در جامعه امری مستحبی و دل بخواهی نیست که برخی بخواهند از آن سرباز زنند نیز تشریع ابعاد مختلف عدالت , تشویق همگانی به اجرای عدالت, مبارزه فراگیر با ظلم و بی عدالتی, برخورد با عاملان سلب اعتماد عمومی و ترویج بی عدالتی و از وظایف مهم حکومت اسلامی است

در قرآن کریم می خوانیم:« إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ سَمِیعًا بَصِیرًا؛۱ خداوند به شما فرمان می دهد که امانت‌ها را به صاحبان آنها باز گردانید، و چون در میان مردمان به داوری بر می‌خیزید به داد داوری کنید؛ و این نیکو پندی است که به شما میدهد، و خدا شنوا و بیناست».

این آیه از امهات آیات قرآن کریم است که به روشنی و صراحت، ضرورت اقامه عدل و قسط در جامعه را بیان می‌دارد.

از این رو به پاکردن عدالت در جامعه امری مستحبی و دل بخواهی نیست که برخی بخواهند از آن سرباز زنند. نیز تشریع ابعاد مختلف عدالت ، تشویق همگانی به اجرای عدالت، مبارزه فراگیر با ظلم و بی عدالتی، برخورد با عاملان سلب اعتماد عمومی و ترویج بی عدالتی و ... از وظایف مهم حکومت اسلامی است.

طبق آیات و روایت ، حکومت اسلامی حکومتی است که با ترویج عدالت ، افراد را به شناخت پروردگار و عبادت او دعوت می کند. همچنین از ارکان حکومت اسلامی، قوه قضاییه است.

قوه قضاییه یا دستگاه قضا، باید بکوشد در مخاصمات عمومی یا هنگام تضییع اموال عمومی ، حق را به حقدار برساند و ظالم را به مجازات دچار نماید. این مساله به ظاهر آسان می‌نماید اما در عمل بسی دشوار است . از این رو اجرای عدالت و گماشتن قضات عادل و خبره کاری بسیار دشوار و در عین حال شدنی است.

امام علی (ع) در فرمان خود به مالک اشتر نخعی در این باره فرموده است:« ... برای قضاوت و داوری در میان مردم نیکو ترین رعیت را در نظر خود برگزین: کسی که کارها او را در تنگنا قرار نمی دهد و مخاصمه طرفین دعوا او را به خشم و لجاج بر نمی انگیزد و بر خطا اصرار نمی ورزد و از قبول حق پس از دانستن آن ناراحت نمی شود، و نفس او به طمع رو نمی کند، و از تحقیق بسیار برای فهم موضوع خودداری نمی ورزد؛ کسی که در شبهه‌ها بیشتر توقف کند و بیشتر در پی به دست آوردن برهان و حجت باشد و از مراجعه خصم حسته نشود و برای دریافت حقیقت امور بسیار بردبار باشد و چون حکم روشن شدن قاطعانه داوری کند و خوشامدگویی و فریبکاری او را از راه به در نبرد، البته شماره این گونه کسان اندک است.

سپس در داوری‌های او نیک نظر کن ، و حقوق او را چنان بده که نیازش را بر طرف سازد و احتیاجی به دیگران نداشته باشد؛ و برای او نزد خود منزلتی قرار ده که از منزلت دیگران برتر باشد، تا بداند که دیگران نمی‌توانند او را نزد تو خرد کنند( و با خاطری آسوده حکمی را که سزاوار است بدهد). آری ، درباره گزینش قاضی نیک بنگر. این دین اسیر دست اشرار و تبهکارانی بوده است که برای به دست آوردن دنیا، هر چه می‌خواسته اند، از روی هوی و هوس می‌کرده اند».۲

سخن ژرف امیر المومنان (ع) درباره صفات قاضی ، اهمیت این مساله را آشکار می کند. قضاوت ، شغلی در کنار دیگر مشاغل نیست که بتوان هر فردی را با هر ویژگی برای آن انتخاب کرد. داوری در میان مردم نیازمند صفات فراوانی است و هر کسی نمی تواند در منازعه های عمومی ، داور قرار گیرد.

واقعیت مطلب آن است که حتی در درگیری‌هایی عمومی آنجا که داوران امثال ابوموسی اشعری و عمرو بن عاص بودند یا دین فروشانی چون شریح قاضی بودند، فاتحه اسلام خوانده شد اما آن هنگام که داورانی چون پیامبر گرامی اسلام (ص) و امیرالمومنان (ع) به میدان آمدند، مردم رایحه خوش عدالت را استشمام کردند و به آینده امیدوار شدند.

تاریخ نشان داده که بسیاری از مردم در برابر ناملایمات و سختی های اقتصادی و ... صبوری پیشه کرده اند اما در برابر نا عدالتی و ستم هرگز! آری ، مردم نمی توانند در برابر ظلم ها و حق کشی‌ها و چپاول اموال توسط گروهی خاص تاب آورند. انقلاب اسلامی ما نیز نشان داد که مردم در برابر گرانی و تورم و سختی معشیت با صبر فراوان و ستودنی زندگی کردند اما در برابر رانت خواری و غارت بیت المال و ویژه خواهی آقا زاده ها و ... هرگز تاب نیاوردند و مجازات با شتاب آنا را در خواست کردند. بنابراین اگر در کشور ما –خدای ناکرده- قوه قضاییه مسئولیت خود را به خوبی انجام ندهد ، مردم از اصل انقلاب نا امید خواهند شد.

نیز پر پیداست که قضاوت عادلانه ، نیازمند قاضی شایسته است. قاضی باید از هوش و ذکاوت بالا برخوردار باشد، صبور و خویشتن دار باشد، شجاع و دلیر باشد ، از هوی و هوس و اطاعت نفس خود مبرا باشد و ... تردیدی نداریم که تربیت چنین قضاتی با طی کردن یک دوره دروس در طی یک یا دو یا نهایت سه سال امکان پذیر نیست! چگونه می توان صفاتی که مولای متقیان (ع) فرموده در طول دو یا سه سال در فردی پدید آورد.

تجربه قاضی در بررسی پرونده ها بسیار اهمیت دارد. قاضی تازه کار توان بررسی و داوری در پرونده های مهم مفاسد اقتصادی و ... را ندارد.

صفاتی که علی (ع) برای قاضی بر شمرده اند، با گذراندن صرفا دروس فقه و اصول حوزه های علمیه و آشنایی اجمالی با قضاوت و کتاب القضاء عروه الوثقی یا آشنایی با قوانین مدنی به دست نمی آید. بلکه نیازمند مکانیسم پیچیده تری است. پدید آوردن ملکه اخلاق و فضیلت، شجاعت و دلیری، صبوری و متانت و... نیازمند آن است که قضات جوان دوره‌های بیشتری را طی کنند.

ممکن است نیاز امروز قوه قضاییه و محکمه ها به قضات ، باعث شتاب زدگی در تربیت قضات شده باشد؛ اما حقیقت آن است که نبود قاضی در محکمه بهتر و شایسته تر از وجود قاضی نا وارد و بی تجربه است؛ چه اینکه صدور حکمی نا شایست به ایمان مردم ضربه وارد می کند و گاه افراد را به مخالف یا معاند نظام تبدیل می کند. مردم به مساله دادرسی بسیار اهمیت می دهند و خواستار رسیدن به حق خود هستند و گاه تخلف یک قاضی در یک محکمه باهث انزجار بسیاری از مردم از دستگاه قضایی خواهد شد.

بر این بنیاد تربیت قضات نیازمند اهتمام فراوان دستگاه قضایی و مسئولان آن است؛ امری که چنانچه خوب به انجام برسد، توسعه قضایی را در پی خواهد داشت.

جواد محمد زمانی

۱. نساء/ ۵۸

۲. نهج البلاغه(فیض الاسلام)، ص۱۰۰۹ و۱۰۱۰