تهران پایتخت ایران, امروز, دیروز

این شهرستان در مركز استان واقع شده و دارای دو شهر تهران و بومهن, دو بخش مركزی و كن است بخش كن در شمال غربی تهران قرار دارد همچنین دو دهستان سولقان و سیاهرود و یك شهر یعنی تهران در این شهرستان قرار دارد

تهران را نمی توان در یک شماره معرفی کرد، پایتخت ایران علاوه بر جمعیت رو به انفجارش از دیدنیها و آثار باستانی فراوانی نیز بهره می برد. شاید به جرئت بتوان این ادعا را مطرح کرد که اکثر تهرانی ها همه تهران را نمی شناسند. سعی کردیم در این شماره از گذشته و امروز این استان مطالبی درج کنیم شاید در فرصتی دیگر بیشتر به این مقوله بپردازیم.

استان تهران با وسعتی حدود ۱۸۸۱۴ كیلومتر مربع بین ۳۴ تا ۵/۳۶ درجه عرض شمالی و ۵۰ تا ۵۳ درجه طول شرقی واقع شده است. این استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از جنوب غرب به استان مركزی، از غرب به قزوین و از شرق به استان سمنان محدود است.

استان تهران در جنوب شرقی مركز رشته كوه‌های البرز كه در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان با جهت غربی- شرقی كشیده شده، قرار دارد.

ـ رشته كوه‌های البرز به سه دیواره تقسیم می‌شود:

دیواره شمالی، دیواره میانی، دیواره جنوبی، علاوه بر این سه دیواره كوهستانی، در جنوب و شرق دشت تهران كوه‌هایی با ارتفاع كمتر وجود دارند كه مهم‌ترین آنها كوه‌های حسن‌آباد و نمك در جنوب و بی‌بی‌شهربانو و القادر جنوب شرقی و ارتفاعات قصر فیروزه در شرق است.

جمعیت استان تهران در سال ۱۳۷۹ در حدود ۱۰۳،۶۴۷،۱۱ نفر برآورد شده است. زبان اصلی مردم تهران و استان تهران، فارسی است. اما در بعضی از نقاط زبان‌های محلی نیز دیده می‌شود كه در مجموع از لهجه‌های فارسی محسوب می‌شوند. به طور كلی زبان و گویش‌های دیگری مانند آذری، گیلكی، لری، مازندرانی و… نیز به دلیل مهاجرت‌ها به آن افزوده شده است.

آثار پیدا شده از عهد قدیم در ری و پهنه تهران بزرگ و نیز نوشته‌های مورخان گذشته نشان دهنده اعتقادات مزداپرستی و زردشتی‌گری ساكنان منطقه و آداب و رسوم رایج در میان آنها است. یهودیان بسیاری به دلیل اجتماعی و اقتصادی و نیز به سبب قرار گرفتن ری در مسیر راه ابریشم در این شهر سكونت داشته و دارای كنیسه‌ها و محلات و دكان‌های خاص خود بودند. همچنین نشانه‌هایی از سكونت مسیحیان و به احتمال نسطوریان در منطقه موجود است.

با ظهور اسلام و فتح ری در سال ۲۲ ه.ق اندك اندك مردم منطقه به دیانت اسلام گرایش یافتند و از همان آغاز با پیدایش فرق و مذاهب گوناگون در اسلام، شیعه و سنی در كنار هم زندگی كرده‌اند. براساس سرشماری سال ۱۳۶۵ بیشتر جمعیت استان تهران ۲۰/۹۸ درصد را مسلمانان تشكیل داده‌اند.

● پیشینه‌ی تاریخی

منطقه‌ی تهران كه در شمال غرب فلات مركزی ایران قرار گرفته از زمان‌های دور و ادوار پیش از تاریخ منطقه‌ای مسكونی بوده و ردپای فرهنگ‌های پیش از تاریخ را در گوشه و كنار آن می‌توان سراغ گرفت. بررسی‌ها و كاوش‌های باستان‌شناسی از یك سده قبل تا به امروز، بسیاری از مراكز فرهنگی در دشت تهران را مشخص و معلوم ساخته و نشان می‌دهد كه این دشت حداقل از نیمه‌ی دوم هزاره‌ی دوم (عصر آهن) تا به امروز مسكونی بوده است. از زمانی كه شهر تهران در سال ۱۲۰۰ ه. ق توسط آقامحمدخان قاجار به پایتختی ایران برگزیده شد تا به امروز حوادث بی‌شماری را به خود دیده است.

● تهران

تاریخ افسانه‌ای تهران به «شیث بن آدم» و «هوشنگ پیشدادی» می‌رسد. در عهد ساسانیان كیش زردشت در ری رواج یافت و چندین آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ایجاد شد. آتشگاه نخستین قصران در فاصله ۳۰ كیلومتری مركز تهران رو به روی یكی از ارتفاعات توچال قرار داشت.

در فرهنگ آنندراج آمده است: «شهر تهران در قسمت جنوبی شهر حالیه تهران بنا شده و خانه‌های پستی داشتند كه شبیه غار بود ولی به تدریج از طرف شمال توسعه یافت و منازل را بیشتر به سرچشمه قنوات نزدیك كرده‌اند.»

در كتاب «تهران عصر ناصری» آمده است: تهران قبل از قرن شش ه. ق یكی از روستاهای ناچیز و كم اهمیت بود و شهر ری كه تقریباً در شش كیلومتری تهران قرار داشت، كانون عظیم تمدن و فرهنگ این خطه به شمار می‌رفت. تا اینكه با هجوم ویرانگر مغول، جنگ‌های داخلی، كشمش‌های مذهبی و تفرقه‌اندازی‌های فرقه‌های مذهبی و… ری رو به ویرانی نهاد.

با سكونت اهالی ری پس از زلزله‌های متناوب و نیز حمله مغولان، تهران از شكل روستا بیرون آمد و به شهركی تبدیل شد كه دارای چهار امامزاده و چند بقعه متبركه بود. به عنوان اولین امامزاده‌های تهران باید از امامزاده زید، یحیی، اسماعیل و سید نصرالدین نام برد. در این دوره كشاورزی و باغداری توسعه پیدا كرد و این امر نظر مهاجمان و ساكنان روستاهای اطراف تهران را به خود جلب كرد. این وضع تا پایان دوره‌های تركمانان و اوایل صفویه دوام یافت.

▪ تهران دوره صفویه:

این دوره از حیات شهر تهران، از زمان شاه تهماسب صفوی (۹۴۸- ۹۳۰ ه.ق) آغاز می‌شود. در این زمینه دكتر ناصر تكمیل همایون در كتاب تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران آورده است: شاه تهماسب صفوی كه به دلیل مدفون بودن جد اعلای صفویان- امامزاده حمزه (ع)- در جوار حضرت عبدالعظیم (ع) بارها از قزوین به زیارت این اماكن مقدسه می‌رفت، نخستین بار در سال ۹۴۴ ه. ق از قریه آباد تهران دیدار كرد و از آن خوشش آمد و به شكارگاه‌های آن علاقه‌مند شد و چندین بار در سفرهای خود در آن قریه اقامت گزید.

او سرانجام در سال ۹۶۱ ه.ق دستور داد در پیرامون تهران كه ۶۰۰۰ گام محیط آن بود، بارویی با یكصد و چهارده برج (به عدد سوره‌های قرآن مجید) بنا كنند و در هر برج سوره‌ای از كلام‌الله را برای تبرك پنهان سازند.

شاه تهماسب علاوه بر آبادانی تهران، باغ‌ها و بناهای حكومتی متعدد بنا كرد.

▪ تهران در دوره تسلط افغان‌ها:

در این دوره اگرچه پاره‌ای از مناطق ایران تسلیم ایرانیان شرقی (قندهاری و كالبی و…) شده بود، اما شهرهایی هم در دفاع از سلطنت صفویه مقاومت نشان دادند؛ از جمله تهران كه اندك اندك به صورت یكی از مناطق برجسته نظامی درمی‌آمد.

تهران و قزوین در برابر افغان‌ها مقاوم بودند. اشرف افغان كه پس از فتح اصفهان به سوی شمال حركت كرده بود، از راه قم خود را به تهران رساند و در حوالی ابراهیم‌آباد میان دو لشكر افغان و فتحعلی خان قاجار كه به مدد شاه تهماسب با جنگجویان ایل به تهران آمده بود، نبرد سختی درگرفت. در این كشمش‌ها تهران آسیب فراوان دید و سرانجام به دست افغان‌ها افتاد. آنها در ارگ تهران جای گرفتند و برای جلوگیری از حمله احتمالی مردم شهر روی خندق شمال ارگ پل بستند و جلوی آن دروازه‌ای ایجاد كردند.

پس از قدرت‌گیری نادرشاه در سپاه شاه تهماسب خاصه پس از تاج‌گذاری وی، موقعیت تهران دگرگون شد. در دوره سرداری نادر سرانجام افغان‌ها مجبور به ترك تهران شدند.

▪ تهران دوره افشاریه:

پس از پایان غائله افغان و آغاز زمامداری نادرشاه، تهران همچنان در راه توسعه گام برمی‌داشت. با آنكه در این دوره پایتخت ثابتی وجود نداشت و مركزیت حكومتی و اداری هم در اصفهان نگه داشته شده بود، تهران برای نادرشاه اهمیت نظامی یافت و توجه او به تهران به گونه‌ای بود كه در سال ۱۱۵۲ ه.ق فرزند و ولیعهد خود رضاقلی میرزا را به حكومت تهران مامور كرد و تمام ولایت به تیول وی درآمد.

▪ تهران دوره زندیه:

با غلبه زندیان و پیروزی كریم‌خان زند بر محمدحسن خان قاجار و فتح تهران در سال ۱۱۷۲ ه.ق كریم‌خان زند در تهران به سلطنت رسید. در این دوره اندك رونقی در اوضاع و احوال تهران پدید آمد. كریم‌خان زند برای آبادانی تهران كوشش‌های بسیار كرد. دو محله بزرگ به نام‌های عودلاجان و چال میدان از تركیب محله‌های كوچك سابق به وجود آمد و بیشترین جمعیت شهر را در خود جای داد. كاروانسراها، دكان‌ها و محل كار بازرگانان و پیشه‌وران در بخشی متمركز شد و به مرور بازار تهران پدید آمد.

كریم‌خان به علت درگیری و كشمش با محمدحسن‌خان قاجار و كاستن حمایت تركمن‌ها از محمدحسن‌خان مجبور شد به شیراز برود. از این رو در سال ۱۱۷۶ ه.ق حكومت تهران را به غفورخان واگذار نمود و پایتخت را از تهران به شیراز منتقل كرد. اهمیت تهران از همین زمان شروع شد. در پایان دوره زندیان تهران سیمای شهری یافت و از زمانی كه لشگریان قاجاریه به سركردگی «مجنون‌خان پازوكی» آن را گشودند به صورت شهری كامل جلوه‌گر شد.

▪ تهران دوره قاجاریه:

در سال ۱۲۰۰ ه.ق آقا محمدخان قاجار این شهر جدیدالتاسیس را كه تا آن زمان جنبه نظامی داشت، به پایتختی انتخاب نمود و به نوشته اعتمادالسلطنه، پس از تحكیم پایه‌های حكومت خود در سال ۱۲۰۹ ه. ق رسماً در این شهر تاج‌گذاری كرد. از این زمان نهادهای حكومتی در تهران استقرار یافت.

آقا محمدخان برخلاف دیگر پادشاهان، علاقه چندانی به ساخت بناهای عظیم و باشكوه نداشت. به طوری كه از زمان وی تنها عمارت تخت مرمر باقی مانده است. جمعیت شهر تهران را در این دوره ۲۵۰۰۰ نفر تخمین زده‌اند.

پس از آقا محمدخان، فتحعلی‌شاه بناها و عمارت‌های جدید در تهران ساخت؛ توسعه و تزیین عمارت تخت مرمر، احداث تخت مرمر در وسط میدان، مسجد شاه، مسجد عزیزالدوله و مدرسه مروی و چندین باغ از جمله باغ نگارستان از این جمله است.

در این دوره بسیاری از زمین‌های داخلی شهر به مرور به خانه، قصر و بنای دولتی و سفارتخانه و … تعلق گرفت. در دوره محمدشاه با آوردن آب كرج به تهران و تثبیت مالكیت زمین و بالا رفتن مهاجرت‌ها، آبادانی شهر چشمگیر شد.

در زمان محمدشاه احداث بناهای جدید همچنان ادامه داشت. ضلع جنوبی مسجد جمعه تهران و بازار بین این مسجد و مسجد امام- بین‌الحرمین- از آثار این دوره است. در جنوب تهران نیز دروازه دیگری به نام دروازه محمدیه در میدان «پاقاپوق محمدیه» یا میدان اعدام ساخته شد. دروازه دیگری نیز كه افغان‌ها به نام دروازه ارگ یا دروازه دولت در مدخل خیابان «باب همایون» ساخته بودند، مرمت و بازسازی شد.

در این دوره به سبب اداره كشور و سازمان‌دهی درست، به دستور میرزاتقی خان امیركبیر محله ارگ با كوشش معمار با سابقه و برجسته‌ای به نام «عبداله خان معمار باشی» توسعه یافت و بناهای جدید در آن احداث شد.

در هسته مركزی شهر اندك اندك بازار تهران شكل نهایی به خود گرفت و راسته بازارها، تیمچه‌ها، كاروانسراها و سراهای متعدد ایجاد شد. به این ترتیب تهران سیمای شهرهای سنتی ایران را یافت و توسعه جدید و مهاجرت‌های بسیار پدید آمد.

▪ تهران دوره پهلوی: در سال‌های آغازین سلطنت رضا شاه كه پویش شهرنشینی شكل تازه‌ای به خود گرفته بود، جمعیت شهر تهران بار دیگر رو به فزونی نهاد. از این رو دست‌اندركاران به فكر گسترش بناهای شهر افتادند. درسال ۱۳۰۹ شهردار وقت كه خواهان نوسازی و توسعه‌ی شهر تهران بود، بدون توجه به اهمیت تاریخی حصارها، برج و بارو و دروازه‌ها، آنها را ویران كرد. اما محله‌های پیرامون این دروازه‌ها باقی ماند. از میان محله‌های باقی‌مانده می‌توان محله سنگلچ، چال میدان، خانی‌آباد، گود زنبورك خانه، پاچنار، دروازه قزوین، عودلاجان و … را نام برد.

راضیه جویباری

---